На годишнината од погребот на покојницата, на прозорецот на собата од учителот се појавува духот на мртвата жена. Духот е „преубав женски лик“, „чудно привидување, косата ѝ е цела од срма, со венче околу главата, целата во бело невестинско руво“. (53) Сличен опис на вонземската убавина, на убавина од оној свет има и во расказот „Свантовид“ на Венко Андоновски (1964), каде фаталната жена, Ласица, е заспана на бела постела, покриена со бела свила, дишењето ѝ е како препелкање на јато бели гулаби и сл. Мртвата сакана жена традиционално се опишува со бела боја, бидејќи белото е боја на духовното.
Духот на жената му се заблагодарува на учителот за вниманието посветено на мажот и: „ангелите ме пратија кај тебе (…), бидејќи кон мојот човек си како брат (…) за да можам да ти се заблагодарам“. (53) Но, кога учителот го отвара прозорецот, канејќи го духот да влезе во собата, него го снемува, исчезнува.
До нарушување на онтолошките норми, до прелевање на духот и материјата и до оживување на мртвото очигледно настанува заради неумерената љубов. Таквата љубов е „грешка“ во онтолошките нивоа, „фабричка грешка“ на светот. Но, таа е можна, веројатна, мотивирана „грешка“, бидејќи природата на љубовта може да се сфати како што ја толкува Емпедокле во книгата „За природата“. Љубовта е надонтолошка, надприродна категорија, сила на соединување, наспрема силата на разединување (омразата); тие сили во физиката се наречени со афинитет и репулсивност. Второто сфаќање е дека љубовта се троши, дека таа поседува енергија, како сè друго и дека нејзиниот интензитет со време се намалува; ова е особена тема на постромантичарската литература, која го поставува проблемот на т.н. реализирана љубов (бракот, врската и сл).
Но, учителот иако се сретнал со духот изнесува теза дека „само човек не се враќа, само човек не се обновува“ (37). Тој имено се обидел да го задржи духот, да го материјализира, но безуспешно. Учителот го отвора прозорецот и го кани духот да влезе внатре. Но, истиот момент духот бега, не пречекорувајќи го прозорецот (Прозорецот, заедно со вратата, се симболи на прагот и преминот од материја во дух и обратно, од надворешно во внатрешно, и обратно и сл. Бахтин има изворедна студија за улогата на прагот во романите на Достоевски, покажувајќи дека сите круцијални состојби се случуваат на влезот). Собата не може да го хипостазира отсутното, а духот не може да се опредмети, исто така продолжената љубов не може да постои вечно. Впрочем собата во расказот функционира како гроб, во неа живее мачката која е симбол на демонското, а собата има функцијата да го сокрива учителот од светот; односно во собата учителот „отсуствува“ како што умрениот знаковно, симболично отсуствува во гробот!
2.3. Две утопии: запирање во време, избавување во простор
Во расказот се појавува и ликот-парабола, Јанчуле; тој е малоумен школски прислужник од селото. Во него е овоплотена приказната за наследениот (источен) грев. Стрико му Серафим го убил својот брат заради земја (парабола на приказната за Каин и Авел), а Јанчуле како наследник од второ колено има грешна крв, малоумен е, значи е осуден не заради своја, туку заради наследена вина.
Кај него созрева една апокрифна опсесија да го пресоздаде светот, да направи нов свет без старите гревови и без концептот за грев воопшто. „Ех, ништо повеќе не сакам (…) само седум часови власт. Ех, тогаш би го сторил светот, тогаш“ – вели тој. (37) Јанчуле е теоретичар на можниот подобар свет без грешка. Тој ја претставува религиозната, симболична и метафизичка оска во расказот.
Имено тој ја укотвува фантастичната идеја за посета на духот, бидејќи според христијанското учење духот на мртвиот не може несметано да преминува во материја. Но, во тој гетоизиран свет во кој ловците залутуваат, во свет во кој „библискиот“ Јанчуле ја промовира апокрифна идеја за пресоздавање на светот, таков премин е можен и веројатен.
Така, темата на грешката, тесно поврзана со темата на љубовта, во овој расказ опстојува на повеќе нивоа. Најнапред, се возобновува идејата дека смртта е трагична за секој, особено за оној кој сака. Обратната теорија дека со Христовото жртвување на смртта ѝ се одзема трагичната димензија, дека смртта ја губи за западниот христијанин „онтолошка чест“, бидејќи сега секој пат води кон Бога, а секоја трагедија е само несознаена нужност – не е утешителна теорија. За оној кој љуби духовната утеха е комплетна само со материјални докази.
Затоа во зафрленото село од расказот во кое живеат полупараболични ликови, има идеја за пресоздавање на светот. Светот мора да се направи наново, и во него грешката да ја нема таа објективна, стерилна, туѓа вина. Јанчуле страда заради наследениот источен грев и неговата грешка во тој свет е објективна. Во фантастичниот расказ „Од молскавиците пред нив и мртвите гореа“ на Славко Јаневски (1920), се зборува за љубовта на двајцата млади Евреи, 16 годишниот Абрахам и девет месеци помладата Стела кои завршуваат во нацистичката гасна комора. И нивната грешка е туѓа и објективна, бидејќи тие со своите бедни години, не направиле субјективна грешка заради која би страдале. Објективноста на грешката овде не е од духовна– симболична природа како кај Јанчуле, туку од објективна, историски детерминирана природа.
Во расказот за љубовта на двајцата Евреи се среќаваат два епизодни лика, часовничарот Хам, опседнат од времето, и антикварот Емил, способен да гледа во иднината. Нивното присуство, како и тезата дека „Животот и смртта се само мозаик во непрекинатото распаѓање и обновување…“ покажуваат дека прашањето на времето е тесно поврзано со идејата за љубовта и грешката.
Времето е капитален проблем на метафизиката. „Доколку тој проблем е решен, сè би било решено.“ – вели Борхес – „За среќа, верувам дека не постои никаква опасност да биде решен: односно, продолжуваме и натаму да бидеме неспокојни. Секогаш ќе можеме да кажеме како свети Августин: Што е времето? Ако не ме прашуваат, знам. Ако ме прашуваат, не знам“ (Борхес, 1990; 62)
Во статијата за проголтаното време, Петар Крстев, вели дека (пост)симболизмот на Исток понудил оригинален концепт, кој практично ја свртел христијанската теза за спасение. Човечката душа, по спасувањето се сели во вечност, значи во безвременост. Модернистите сметале дека ако им појде од рака да створат вечност, односно да го запрат времето, „овоземното спасение“ ќе уследи само од себе. (Krasztev, 1997)
Такво запирање на времето има во расказот на Чинго. Учителот Цветан се затвара во лушпата, собата во која времето е запрено. Собата наликува на гроб, мачката која живее во неа носи демонска симболика. Тоа е гето, затворен простор, во кој треба да се случи големата идеја за запирање на времето и достигнување вечност. Но, таа вечност, и целиот источен концет за спас за време на животот се лажни; тоа е симулација. Затоа, духот на мртвата бега од собата, не се вселува во тој простор, бидејќи тој е компониран на лажна претстава, тој е симулиран.
Уште поинтересен е обидот за напуштање на идејата за временски спас и барање на просторен егзил. Расказот на Чинго завршува со ваков коментар: „по овие настани луѓето започнаа да се иселуваат во Австралија“ (55). Познато е дека за Македонија, Австралија, тој Вест Ауст, секогаш бил терен на просторна утопија, topos amoendi, можен рај на земјата. Со пропаѓањето на можноста од создавање временска утопија, со бегството на духот и неможноста тој да се материјализира, се јавува можност за просторна утопија. Избавувањето на душата ќе се случи таму, на новиот простор, а не овде во услови на анулирано време, за кое се видело дека никогаш нема да се запре за живите и нема да се продолжи за мртвите!
3. Втор расказ: вампиризам
Расказот „Вампир“ на Петре М. Андреевски (1934) е излезен од печат во 1974.
Во расказот се разбудува духот на мртвиот Најден и почнува да краде во селото: слатки, снопови сено, предмети и стока. Жена му Најденица, засрамена од посмртните активности на мажот ѝ украдените предмети им ги враќа на селаните. Тие се вознемирени и го викаат ловецот на вампири. Ловецот нишани во духот на Најден и пука, но бидејќи духот не е видлив за „обично“ око, селаните гледаат само како неговата крв го покрива имотот, но веднаш потоа и Најденица како лежи мртва. Тие коментираат дека Најденица морала да умре, бидејќи „го пуштала (духот) да ѝ се крие во срцето“ (236).
Срцето е претставено како медијатор на двата света: материјалниот (орган во телото на Најденица) и духовниот (скривница за духот на Најден). Симболот на срцето е одомаќен и вообичаен за светот во кој живееме, сепак „не сакаат сите народи со срце“. Надвор од културниот модел на јудео-христијанските народи, има средини со поинаква симболика, каде душата, како духовна парадигма, не се вкуќува во срцето кое – како орган на човечкото тело – претставува материјална парадигма, туку во друг материјален орган, така домородците од Африка „сакаат“ со грло (грлото е центар на душата), Индијанците со стомак и сл.
Каква љубов и каква грешка има во овој расказ кој завршува со трагедија на живиот и како тоа се случува преселбата на духот во туѓото срце?
3.1. Бонбони
Во расказот се среќава елементот на бонбоните. Духот на Најден краде од селската меана слатки и ѝ ги подарува на сопругата Најденка. Цветан Тодоров (132) соопштува дека топосот ѓаволски бонбони е: „провиден симбол, станува збор за бонбони кои предизвикуваат полова желба и кои ѓаволот радо му ги дава на јунакот“ Исто така: „ѓаволскиот дар означува будење на желбата која ништо повеќе не може да ја запре“ (132). Во расказот „Ноќниот пајтон“ на Влада Урошевиќ (1934) има обратна перспектива кога демонска жена му дава на јунакот бонбони. Раскажувачот се качува во пајтонот во кој седи Емилија (кај овој автор се среќава серија раскази со ликот на роднината Емилија) и јаде бонбони. „Имам одлични бонбони“ (52), вели таа и потоа: „почна да ме храни со бонбони, да ми ја полни устата со нивните лепливи облици, да ме колка со нив. Таа ја одвиткуваше мошне вешто станиолската хартија, одгризнуваше едно парче од бонбоната за да ѝ го проба вкусот, потоа, кажувајќи го името на плодот што беше скриен во полнењето, ми ја ставаше в уста“ (53)1F.
Бидејќи станува збор за фантастичен расказ, во него колебањето – дали духот постои или не – останува. Ако се отфрли колебањето и не се поверува во постоењето на вампир, тогаш ќе се рече дека краде Најденица и тоа е правна грешка, социјално мотивирана. Тука нема љубов, нема ни грев. Тогаш расказот ќе се толкува на физичко ниво и ќе се рече: краде Најденица, а пред селаните се правда дека краде духот на мртвиот сопруг. Кај тоа толкување, грешката е од законско-поседничка природа; тој закон гласи: „не кради“ и од религиозните е навлезен во правните норми. (Впрочем, основите на матурата, моногамниот брак, правните норми… сето тоа има религиозна основа). Но, ако се дозволи верба во вампир, тогаш има љубовен мотив.
#b
1. Спојот на „женскиот“ принцип и билките во понова верзија е виден во филмскиот хит „Бетмен и Робин“ каде се јавува ликот на Отровниот бршлен (Poison Ivy) научничка која се занимава со заштита на природата и која по една несреќа во лабораторијата израснува од земја и станува божица на флората. Постар пример на мистичната, демонска жена која го презема фаталниот, флоричен престол има кај Готје кој ја раскажува приказната за Клеопатра „Клеопатра сама стана од својот престол, ја фрли својата кралска наметка, ја замени својата ѕвездена дијадема со венец од цвеќе, ги намести златните удиралки на своите раце од алабастер и започна да игра пред Мејамун, избезумен од восхитување“ (според M. Prac, 173.)