Кон романот „Малечката Лили“ од Оршоја Карафиат
(превод од унгарски јазик: Златко Панзов, ИЛИ-ИЛИ, 2015)
Со доверба кон реномето на издавачката куќа ИЛИ-ИЛИ и докажаниот литерарен вкус на нејзиниот уредувачки тим, поканата да ја промовирам книгата „Малечката Лили“ ја прифатив наслепо, немајќи поим која е Оршоја Карафиат и што таа пишува. Во таков случај, прво што можев да направам е да го прогуглам нејзиното име и иако најголемиот број на линкови беа на унгарски јазик, сепак, благодарејќи на Google translate, провокацијата беше речиси моментална.
Имено, судејќи според критиката, од млад и надежен поетски талент Оршоја Карафиат многу бргу прераснува во „новата унгарска книжевна дива“1F, чија популарност се должи како на нејзините книжевни остварувања, така и на нејзината себе-промоција во шоу-бизнис манир, со живи презентации на своите дела, со видео-филмчиња како она што со кое ја најавува и својата последна книга, а во која ги глуми сите свои книжевни хероини, како и со фреквентно присуство во јавниот и медиумски живот во Унгарија, со настапи со нејзиниот поп-бенд, водење на ТВ шоу, сликање за насловни страници на модни магазини итн. На Карафиат не само што не ѝ пречи што ја нарекуваат таблоид-селебрити, туку напротив, тоа ѝ причинува забава и задоволство. Очигледно таа навреме сфатила дека книжевноста денес има потреба од слични пи-ар тактики кои произлегуваат од спецификите на глобализациската ера во која живееме, па така, преку сопствената игривост и посебност, Карафиат покажува дека да се биде истовремено популарна вамп жена и исклучително талентирана писателка чии дела (посебно поезијата) имаат сентиментални, меланхолични, дури и мелодраматични тонови, не е контрадикторно, туку може да биде комплементарно, стимулативно и прифатливо, и за публиката, и за критиката.
По три збирки песни и еден роман, Оршоја Карафиат го пишува и романот „Малечката Лили“, кој ја продолжува нејзината (литерарна, но и животна) мисија да се бори против табуата и конвенционалните бариери со кои се среќава во општеството во кое живее. Прикажувајќи ни го животот на една жена (главната хероина Лиа) и жените во нејзиниот живот (нејзината средношколска професорка Мари, нејзината шефица на работа Лили, нејзината мајка и нејзината најдобра другарка), Карафиат не само што ни раскажува една интригантна интимна сторија од женска гледна точка – herstory, туку навлегува и длабоко во психологијата на женскиот универзум, во комплицираноста на младешките страдања, во светот на постојани диети, хистерични идиоти, помпезни роденденски прослави и анксиозни нарушувања, во апсурдната борба со потиснатата сексуална привлечност и проблематичните љубовни врски кои навидум допираат гранични односи на моќ врзани со хиерархијата и прашањето на контролата, но всушност се изрази на автентично човечко однесување, на познати емоции на осаменост, страст, вина и срам, на бројни внатрешни дилеми, збунетост, колебање…
И самата авторка во романот сосема отворено, би рекла дури и храбро, ги замаглува (или наместа и ги брише) границите на она што се дефинира под категоријата на нормалност, посебно кога се врските во прашање. Така, таа допира различни „забранети“ односи – од оној на „затресканост“ меѓу возрасна жена и нејзините ученици со сета можна, лебдечка педофилија во насетување, преку вознемирувачкото мешање на работата и приватноста и сензибилноста во справувањето со такви деликатни ситуации, па сѐ до фатални лезбејски љубовни приказни со сета наслада, но и сета вина, срам и бес кои ги следат. Па на пример, во еден цитат вели: „Со Мари не се сместувавме во ниту една категорија, ниту една формула не можеше да ни се наметне, тоа дека бев вљубена беше неверојатно, но сепак знаев, вистинско е, вистина е оти не ја сакам затоа што е жена, туку бидејќи е Мари, и сеедно дали е маж или жена, колку години има, со што се занимава, сеедно е како живее; она што го чувствувам спрема неа дури е независно од она што таа го чувствува спрема мене.“
Очигледно Оршоја Карафиат тоа го прави многу добро – користејќи прилично едноставен јазик и колоквијален, жаргонски речник, со нарација која тече меко, природно и без стеги во ограничување на мислата, без „заобиколување“, удирајќи директно во сржта на проблемите, отворено и без предрасуди прикажувајќи ги и баналните случки од секојдневието, и најдлабоките интимни изрази на еротицизам, и сѐ помеѓу. Па така, иако доминантното чувство е дека фокусот на романот се исклучиво интимните приказни на потрага по љубовта, низ нив постојано дискретно се провлекува присутната осуда и неприфаќање на различноста, но и опис на поширокиот социјален контекст и современото живеење во една средноевропска метропола – помеѓу вотката, бундата и потребата за криење на годините и славење на 30-тиот роденден по којзнае кој пат, помеѓу нарушените семејни односи, неверствата и дилерите на дрога, помеѓу почетокот на учебната година и онколошките клиники, помеѓу деколтеата, цигарите Марлборо и старите фотографии на Еди Сеџвик…
Во 26-те симпатично илустрирани поглавја има уште многу провокативни нишки кои ја збогатуваат наративната мултилинеарност на романот, но и без да навлегуваме во секоја поединчено, се чини дека уште поважно е дека во сите нив фокусот е исклучиво на женската перспектива. И покрај тоа, Карафиат сепак успева вешто да избегне нејзиниот роман да се смести во тесните категории на „женско писмо“ или „лезбејска литература“, и покрај таквите обиди од некои критичари. Со оглед на фактот дека во денешна Унгарија сѐ уште се видливи конзервативни тенденции, па на пример во една антологија на лезбејки-писателки од Унгарија, само една авторка се охрабрува покрај своето име да стави и фотографија и биографија2F, присуството на Оршоја Карафиат во јавноста ја носи и опасноста од дефокусирање на вниманието од романот кон нејзиниот личен живот и прашања за нејзината сексуална ориентација. Но, со делови од романот како „Не сум лезбејка, прецизирав, мислам дека не, ако веќе по секоја цена треба некоја дефи¬ниција тогаш повеќе сум бисексуална, ми се чини или уште поточно, би рекла, дека секогаш се заљубувам во погрешни, ама секогаш се заљубам во човекот, не во мажот или жената, мене ми е сеедно каков пол е, претпоставувам.“, таа алудира на универзалноста на љубовта како емоција и не дозволува инсистирање на разно-разни дефиниции и категоризации.
Таа своја заложба за бришење на етикетите јавно ја објаснува и во други прилики, како на пример во интервјуто дадено за истражувањето на Силва Естер (Szilva Eszter) насловено како „Дали е ред на жените во литературата? Женската литература во Унгарија во последната деценија и нејзините врски со феминистичката политика“3F. На прашањето како се дефинира себеси, Карафиат одговара со шеговит тон и вели: „Ако некој ме праша дали е в ред да напише поетеса (жена поет) под моето име, секогаш одговарам дека можат да напишат што сакаат. Тоа не е важно за мене. Можат да напишат и зомби ако сакаат, не ми е гајле.“4F
И навистина, обидите за врамување се непотребни. Она што е важно е самото дело и неговиот пат до публиката. Во однос на тој пат до македонската публика, веројатно тука е згоден момент, покрај кон авторката, да ги изразам и моите комплименти кон преведувачот од унгарски јазик Златко Панзов. Кога ја читате „Малечката Лили“ на македонски јазик, романот звучи како да е напишан на македонски, а од тоа поголема мајсторија нема. Впрочем на Панзов и досега му должиме признание за приближување на унгарската литература до македонскиот читател преку преводите на дела од Бела Хамваш, Ноеми Сечи, Петер Надаш, Ѓерѓ Конрад, Кристина Тот, Иштван Еркењ и уште неколкумина други. А не е куртоазија и дека Ненад Стевовиќ и Игор Ангелков од ИЛИ-ИЛИ тоа секогаш знаеле да го препознаат. Со еден збор, и овој пат имаат – полн погодок! „Малечката Лили“ е одличен роман кој срдечно го препорачувам!
1. http://www.fszek.hu/english/?article_hid=29089
2. „From among the selected ten Hungarian lesbians, only one author makes herself completely visible by having her portrait next to her writing. This author is Ágota Gordon who published a lesbian novel entitled Goat Lipstick. All the other authors reveal themselves only by giving their names, with no photograph and no biographical sketch. A photograph would make them too visible, a risk that they are not ready to take. Their decision should be considered as a marker of the hostility of the Hungarian social context towards identities other than the heterosexual one.“ (Zita Farkas, The Articulation of Lesbian Identities through the Paradigm of Visibility and Invisibility in the Hungarian Context), Conference Proceedings – Thinking Gender – the NEXT Generation UK Postgraduate Conference in Gender Studies 21-22 June 2006, University of Leeds, UK e-paper no. 32; http://gender-studies.leeds.ac.uk/files/2013/02/epaper32-zita-farkas.pdf (Пристапено на 14.10.2015).
3. Szilva Eszter ,“A “women’s turn” in literature? Women’s literature in Hungary in the last decade and its connections to feminist politics”, Budapest, Hungary, 2011, Submitted to CEU, Department of Gender Studies, www.etd.ceu.hu/2011/szilva_eszter.pd”.
4. “If someone asks me whether I’m fine with having költönö (women poet) written under my name I always reply: just write what you want. This is not important for me. They could also write zombie, I do not care.”, Eszter: 45, www.etd.ceu.hu/2011/szilva_eszter.pdf (Пристапено на 14.10.2015).