Се рушиш на столот, на твојата опуштена фотелја, но рацете уште ти треперат – и тоа со филџанот, и тоа со цигарата. Што те возбудува толку? Зошто те потресува случајот па еден твој врсник? Тој и тој беше обичен тројкаш, кој со ништо не се одликуваше во младоста и се чинеше дека ќе има просечен живот, со некоја вообичаена кариера, и ништо друго освен сива перспектива. Навистина, имаше некои темни места во неговата биографија, зашто беше заостанат во школувањето, што се објаснуваше со семејни проблеми во длабоката провинција, но тој со својата упорност едноподруго ги совладуваше и грабаше напред колку што умееше, навидум не завидувајќи им на оние што беа пред него ниту пак сожалувајќи ги оние што остануваа зад него. Како селанец, што решил да слезе од планина в град, одеше размавтан по својот пат и не признаваше ни десно ни лево. Никој од нас не знаеше што беше наумил, но се вработи уште кога студираше и си го среди животот како староседелец во градот. Мора да напредувал во својата струка, па и во својата кариера, кога можел да си дозволи почеток на нов живот откако го превалил половината пат, да не кажам век. Сега, освен тоа, со новото време, со плурализмот како најнов изам, се отвораа нови можности, се откриваа невидени перспективи, па некои луѓе, со пословична виталност, во тоа гледаа не крај на својот почеток ни почеток на својот крај, туку вистински почеток на својата зрелост и на перспектива без крај. Така и со тој и тој, одеднаш сега се обелодени, поправо тој самиот победоносно го објави во јавните гласила, дека во младоста страдал заради своите национални идеи, дека некоја година и одлежал во затвор, па затоа и сето тоа му се одразило во животот, во кариерата и во сè друго. Како онеправдан од стариот систем, тој сега бараше компензација – и во партиската, и во работната, и во приватната кариера. Очигледно, човекот се чувствувал пред обновата на својот живот а не пред залезот на своите можности. Да му симнеш капа, ако не е прелага. Па дури и да те лаже, има некакво право на тоа, ако прво се лаже себеси, а потоа другите му веруваат. Само што лагата или прелагата доцна ќе излезе на видело, така што вистината ќе биде толку натратена, што ќе прилега така обезличена – и на самата неа.
Сосетките најпосле се смилуваат и една по друга си одат дома – толку работа ги чекала таму. Куќата одеднаш стивнува, небаре превртен чамец, и таа тишина сега ненадејно ти пречи. Само во кујната ти тропаат филџани и ѓезвиња, чинии и тенџериња. Кога не се дома младите, телефонот ретко ѕвони. Сега, на пладне, сосетките – интелектуалки, ги запрегаат ракавите за готвење ручек. Нешто според современнот готвач, не од старските традиции, набрзина, на нозе.
„Што ќе имаме за ручек?“, прашуваш гласно од својата работна соба, па сепак навраќаш во кујната, самиот да назреш. „Леќа“, одвраќа домаќинката, требејќи ја како да вденува игла. Колку и да ја требиш, си мислиш ама не ѝ велиш, пак камчето мене ќе ми се падне. Камчето, не паричето. „Со што?“, се интересираш колку да покажеш дска не си разочаран. „Со лук“, како да се подразбира ти одговора таа. „Можеш и ти да го излупиш“. Можеш, ама нејќеш. Ќе ти смирисаат прстите на лук, па она што ќе го напишеш нема да излезе ни лук ни вода. „Да не се пости денеска?“, пак се интересираш знаејќи дека, колку и да се подотерува современа, скришно си чува црквено календарче. „Не се пости, туку ти си на диета“. Ако сум јас на диета, не треба сиот свет да пости. Ако сум јас под режим, не мора сите луѓе да се под ропство. Така си резонираш, ама и се пазариш. „А, не може ли со малку сланинка, така, ситно сечкана, на мали коцкички, не мора потпржени, а?“. Гола леќа ти е подолна и од бел грав. А ние сме ја оставиле сиромаштијата зад нас, сме ја фрлиле преку рамо, како коскен за златен заб, така што таа повеќе не може ни петиците да ни ги лижне, а не пак да ни се врати на грб. Навистина, чешлињата лук прилегаат на мрвки сланинка, ама тие можат да го залажат само окото а не и јазикот. „Не може“, ти одговора, наредбодавно, не како готвач туку како водник. „Строга диета“, те потсетува со истиот тон. Тоа ти го препиша докторот како пост скриптум, под дијагнозата и терапијата. Исто ти е – да појдеш на доктор или да те повела жена: сè нешто ќе ти најде, или болест или работа, да ти скуси од животот. „Ами децата?“, ја потсетуваш сега пак ти, „како ќе ги нахраниш децата со една леќа?“. Штом ќе го отворат капакот, истиот час ќе се намрштат, па кој знае и дали ќе сркнат по една лажица. Колку да ја вкусат или да ѝ угодат на готвачката. Во тоа си сигурен, како уште од напред да го гледаш пред очи – сегашниве деца не се тревари туку месари. Меѓу куп спанаќ и ремен сланина, ќе се фатат право за бутот. „Не им бери ти гајле на децата“, те теши мајка им. Тебе те теши, а самата се смешка. „Тие ќе си испржат колбаси, од оние домашните“. Место соодветната слика, тебе ти удира в нос продорнпот мирис на усвитената поткова од подгорениот колбас. Пред очи ти излегува пијаниот суџук, пливнат меѓу домашен комињак во земјана тава. Просто просолзуваш од замисленото задоволство, но тоа било од лукот што го лупиш.
Таков, се враќаш во својата соба. Работна, како што званично важи. Маса за пишување, фотелја за читање, софа за одморање. Библиотеката на едниот ѕид, дури до таванот со книги, некои прочитани, некои непрочитани, а некои за препрочитување. Но масата преполна со купишта хартии, нотеси и писма, па меѓу пепелницата и ламбата одвај имаш слободен простор колку да ги собереш лактовите, на готовс за пишување. Фотелјата за читање сè повеќе ти служи за дневно дремење, а софата за одморање за ноќно преспивање. На прозорецот, што гледа не во градот туку во дворот, како во литературата за деца, ти долетува двојка гулаби што обврзно се љубат. Душа дало за пишување, само да ти е умот тука. Има толку работи да се почнат, да се доработат, да се преработат, да се завршат, да се стават на машина и не да се пуштат по пошта, туку направо да се предадат во некоја редакција и само да се чека да излезат од печат. Но, што да почнеш, што да завршиш, а што пак да ставиш на машина? Кога животот беше неопфатен, тоа се чинеше возможно. А сега, кога ти се скусува, сè повеќе ти е недостижно, и она што ти се чини на дофат. Кога си млад, мислиш дека немаш доволно животно искуство – со тоа те бие по глава и критиката и практиката. А кога ќе се здобиеш со него, односно кога ќе остариш, сè повеќе почнуваш де се сомневаш не само колку, туку и дали воопшто некому му е потребно тоа твое здобиено животно искуство. Оние на кои можеш и требаш да им го пренесеш, преку пристојно срочен збор, зафатени се со здобивање на сопственото искуство со кое ќе се носат во својот живот. А твоето им останува само како паспал место брашно, од што практично не се живее ниту се преживува, освен што може да послужи како наследен украс на кој си свикнал па уште не го фрлаш.
Додека таквите недоумици, или подобро недомислици, те шуткаат по работната соба, де седнат на масата, де налактен на фотелјата, де отпуштен на софата, како зимска сипака во потрага по некое зрно на голите гранки – ете ти го и пладне. Поминал работниот ден, сосе продолжената пауза за појадок. Од кујната допира миризбата на лукот во леќата, штотуку незагорена среде женскиот разговор, и од твојата соба сосема испарува секаква работна атмосфсра. Купот на масата си останува негибнат, а вљубените гулаби се одлетани од прозорецот. Свршено е со времето на литературата, со исклучок можеби на литературата за деца. Ќе продолжиш вечер, се залажуваш себеси, кога ќе си легнат децата. Ноќта е родена за творештво, ако не ти е погоден сонот.
Без ничие предупредување, сам како поп, се облекуваш и одиш по внуците. По свиоците фрчат коли со млади мајки избрзани од работа. Преку уличките претрчуваат мачки, во пребарување на преполните контејнери. Внуците веќе чекаат во градинката со нагризани јаболкца во рацете. „Десерт“, не само што ти објаснуваат туку и ти покажуваат. Бреј, си велиш, научиле нов збор, и тоа странски. А на зелено пазарче толку мали јаболкца одвај ќе најдеш. „Десерт“, повторуваш по нив, „мали јаболкца за мали дечиња“. Но, и тие како да не се баш одушевени од својот неугледен десерт, па кога поминувате покрај првото дуќанче те тргаат за обете раце да им купиш чоколада. Каков дедо си, ако немаш во џебот за внуците барем бомбонче ако не чоколадо. Така, тие веќе со подјадените чоколада а ти со нивните нагризани јаболкца се дотркалувате до дома. А таму, место да ви се израдуваат, уште невлезени ве караат, не само бабата туку и мајките – зашто си им дал чоколаден десерт пред да сркнат топла супа. И кога мисли добро, човек правел лошо. А како ли е, пак, кога мисли лошо?
Наведнат над чинијата, небаре подетинето виновен, си ја сркаш својата леќа со чешлиња лук место со парчиња сланина. И се обидуваш што потивко да мласкаш, зашто тоа ги нервирало младите па и бабата. А тебе пак те нервира миризбата на колбасите што сеедно се пржат, но кој те прашува. Ти навлегува во носниците, ти го исполнува окото, ти го дразни јазикот – просто да просолзиш, ако не да се промрсулавиш. Затоа брзаш да си го долапаш оброкот и да се повлечеш во својата соба. Зад тебе останува вревата на младите израдувани што се вратиле од работа, плачката на внуците што ги тераат да јадат она што не сакаат и пукотот на чепот од пивата што се отвораат. За тебе тоа е минато, зад кое затвораш врата, можеби налутено но и принудно. Сега уште имаш право на едно јаболко, во најдобар случај на двете нагризени од внуците, и толку.
По лесниот дневен оброк (ЛДО – како што по навик за кратенки на шега го нарекуваат младите), најсоодветно е да се опуштиш во фотелјата; софата е за прејаден, а работната маса за празен стомак. Сега добро би ти дошло едно кафе со цигара, но мораш да се откажуваш порок по порок. Онака како што на времето си ги стекнал лесно и едноврздруго, така сега ти е тешко и постапно да се одвикнуваш од нив. Не ти останува ништо друго освен да ги доглодаш јаболкцата од градинката, прочистувајќи си ги оретчените заби од лушпите на леќата и лукот. Истовремено слушаш вести од радиото, го долистуваш весникот од изутрина – одржувајќи ги и увото и окото колку што можеш будни. Иако си веќе отфрлен на последниот колосек, не сакаш да пропуштиш ништо од она што се случува во светот. За чудо, пак, помалку си заинтересиран за она што се случува непосредно околу тебе – можеби затоа што ти е тоа не само познато туку и здодевно.
Кога ги доглодуваш јаболкцата, земаш книга што веќе ја читаш и слушаш сега музика од радиото. Тоа е степен подолу во дневното спокојство, попладневната починка на отслужениот трудбеник. Но, колку и книгата да те привлекува, толку и музиката те одвлекува, па така тоа те принудува да се помириш со веќе свикнатиот и познат компромис. Ги склопуваш очите со очилата, ја спушташ книгата отворена во скутот и се предаваш сам на себеси. Поправо, задремуваш во вообичаената поза на пензиониран дедо, што редовно предизвикува смеа кај палавите внуци. И така, додека ја доваруваш леќата во кркорливиот стомак, во главата ти се ројат најавнати мисли а пред очите ти се нижат магливи слики. И никоја да запре или ти на неа да се запреш. Како монтажни рестлови од филмска лента, што сеедно се вртат на некоја запчеста макара, во обратна насока и со асинхрон тон.
Ноќниот сон си е сон, со сонување или соништа, или и без нив. А дневната дремка си е дремеж, во кој сонувањето е само полусон. Некој плиток брзак во кој брановите на дремењето ги корнат од дното камењата на јавето. Па така те вртат во тој вител, ни да те потонат ни да те отпуштат, сè додека не изрониш од него со уште замижани очи. Е, во таа дремка не се спрепнуваш од бајка, во тој полусон не се чукаш од белутрак, ами ненајавено ти се појавува твојот доктор, повеќе како куќен дух одошто како душевен лекар.
Се гледаш како седиш на работната маса, сега расчистена од излишните дреболии, и испнат си на столот како во став на готовс. Машината за пишување е пред тебе, со вовлечен лист хартија уште чист и празен. Над машината, како на пулт за ноти, ти е концептот, начкртан е со ракопис, читлив само за тебе. На десната страна, на дофат од раката, пепелницата со запалена цигара и филџанот горчливо кафе. А пак на левата, чоканчето домашна ракија и пјатото некаква салата. Се чека на првиот удар, првиот збор е најтежок. Ако го погодиш него, сè потаму се отвора – како кога со секира го погодуваш единственото место од кое се расцепува целата цепаница, колку и јазли да има. Но, макар што и концептот да ти е пред очи, и макар што и композицијата да ти е во мозокот, ти сè го одлагаш првиот потег. Го бараш првиот, прав, ударен збор: но, колку и да пребаруваш, не во некоја книга ами во сопствената глава, ти доаѓаат само обични, познати, илјада, безброј, којзнае колку пати повторувани почетоци. Треба да се концентрираш, си констатираш. Длабоко вовлекуваш од цигарата, жестоко ја гмечиш во пепелницата, безвкусно отпиваш од ракијата и гледаш во пјатото салата како во мртва природа. Пак ништо, уште ништо.
Тогаш од за грб, како професор на писмен испит, ти се задава твојот доктор – не да те провери дали препишуваш, туку наминат во вообичаена посета. Со тешки очила на носот и изгасена цигара в уста, тој пие само јогурт дома и вода на гости, при сè што е директор на клиника во црвено салдо. „Те фатив“, вели место поздрав, со закана како навистина да те фатил во препишување. Ти му го покажуваш празниот лист хартија во машината за пишување како доказ во свој прилог. „Пишуваш, а?“. Се наведнува да те ѕирне, а не знаеш далп ќе те пофали или ќе те покуди. Не знаеш ни дали да станеш да му правиш друштво во салонот или да останеш да се преправаш дека си зафатен. „Убаво, убаво. Пишувај, пишувај. Само, ова не ти чини“. Па го подига чоканчето за грлцето и не го крие зад грб ами го враќа на местото, како пред искушение пред кое нема бегање. „Тоа ми е за инспирација“, се браниш, а готов си да попуштиш: „За концентрација“. „За инспирација или за концентрација, ама не чини“. Како претходно да не погледнал колку е бистро на светлина, туку каква ти е левата комора на срцето. Па подробно почнува да ти расправа за разорното дејство на тој навик – како отпрво служи за инспирација или концентрација а на крај завршува како лажна компензација на пишувањето. „Човек прво пишува и потпива, пишувајќи си пие, а потпишува и се напива, пиејќи сè помалку пишува. Додека сосема не престане да пишува и додека сосема не престане да не пие. Метатеза, го заменува пишувањето со пиењето. Кога ќе се напие, си замислува којзнае што ќе напише; а кога ќе се отрезни, главата му е празна а раката му откажува. Аматеризам, професионализам, алкохолизам. Фази на вообразениот творец. Сфаќаш?“
Не сфаќаш: ни една од тие фази не ти е персонално позната; ни во пишувањето ни во пиењето. Секогаш си бил свој човек, со своја мерка: барем за таков се знаеш, ако не те знаат другите. Па сепак, домашниот доктор како куќен дух се повлекува од твојата работна соба, заканувајќи ти се со показалецот и покажувајќи на чоканчето. И не ја затвора вратата како што е ред, туку ја остава ширум отворена – за да навлегува низ неа кујнската измаглица од скомешани мириси. Повтуваш да појдеш по него и да го демантираш на прагот, но остануваш седнат како закован. Зошто да се подлагаш на напори кога и така сè е така како што е? Не ти се пие, не ти се пишува, дури и не ти се пуши. Се прашуваш зошто за пушењето не те заплашил, веројатно зашто и самиот не вади цигара од уста. Го чувствуваш јазикот скоравен и се гледаш бесповратно оддалечен од првиот збор што си требал да го удриш во машината за пишување.
Место тоа, како струен удар, те тресе за рамо едниот внук.
„Дедо сакаш ли кафе?“. Ти вика во уво, качен на твоето колено. Ја исправаш клумнатата глава, ги отвораш гурелавите очи и изронуваш од дремката, но се гледаш не на работната маса туку во пропаднатата фотелја. „Сакам“, спремно одговараш, „ама не со шеќер, со млеко“. Внукот истрчува за да не ја изуми попат пораката, па ти нема кога да го прашаш уште дали не наминал во меѓувреме нивниот доктор. Но тогаш се свестуваш дека тоа повеќе нема за тебе никакво значење, затоа што било не ни сон туку само полусон.
Така, останат во фотелјата, си го сркаш кафето и зјапаш во телевизорот. Овде нема кој да ти приговара што шмркаш кога сркаш и што се прозеваш кога зјапаш. Таму, кај младите, се врвчат гости, од гласни погласни, врие нешто на шпоретот, вријат тие од смеа. Како да нема војни наоколу, како иднината да е нивна. Меѓу нивните нозе, со купчиња играчки, внуците ја повторуваат детската градинка, откако претходно се натрчале по дворовите и уличките. Од нивната врева, непресушна како благословен извор, не се слуша ни телефонот, ни домофонот, ни грамофонот, ни касетофонот, ни радиото, ни телевизорот – сè додека не ги седнат на вечера и не ги легнат в кревет, кога пак почнуваат плачките. А кога ќе постивне во станот, тебе ти ја носат вечерата, на подавалник колку дланка калениче сува урда и канче кисело млеко: урдата е колку да го залажеш желудникот, а млекото колку да го потиснеш залакот.
Сит та пресит, ситно потцупнуваш во собата да го потиснеш постот во цревата. Па, од немајкаде, пак ѝ се враќаш на фотелјата да ја догледаш програмата на малиот екран до крај: а кога ќе те здоболат очите, според тонот пак си ги доловуваш, уште си ги домислуваш сликите, никако што не ти влегуваат в глава. Сега веќе, си баеш со мозокот, не те бива за работа, допрва не си за пишување. Има ден, се тешиш. Се расоблекуваш и си легнуваш. Си ги голтнал аповите, ама не си ги измил забите. Утре, се потсетуваш. Се покриваш до рамената, се свртуваш кон ѕидот и ги затвораш очите. Не заспиваш со часови, чекаш да стивне и последниот шум во куќата, и сè си мислиш: секој живот заслужува да се запише, не е играчка – има умирачка. Утре, од утре. А – патлак ти пука.
уметноста е внатре
