Што беше, всушност, пропуштената можност? Пред сè, тоа беше шанса за ЕУ да се ослободи себеси од наследството на Студената војна. Наместо тоа, Западна Европа продолжи со поларизирањето во друга смисла: сега, наместо да ги гледа како непријатели, ЕУ на земјите коишто се ослободија од комунистичкиот оклоп гледа како на сиромашни роднини со нереални амбиции и детска желба да го имитираат Западот. Иако Студената војна се водеше на база на натпревар помеѓу идеолошките системи на тврдења и убедувања – односно, со метафизички термини прекриени со тенок превез – ЕУ остана доброволен заложник на сопствената мудрост. Во оваа смисла, таа не можеше да стори ништо друго освен да се гледа како место со единствена цивилизација којашто го претставува врвниот хоризонт на универзални аспирации, цивилизација со супериорни вредности и врвна гаранција за нивниот опстанок.
За политичките елити од пост-комунистичките земји, натуткани во чекалната пред овој контрадикторен клуб, сфаќањето на ЕУ како место со врвни стандарди, норми и вредности на сите полиња на животот, несомнено поседуваше огромна мобилизирачка моќ. Не се работеше за селективно рационално мислење, туку попрво за една солидна идеја којашто ја претставуваше ЕУ како ветување за среќа и намалување на сите тензии – една Аркадија од којашто луѓето од Истокот биле протерани при доаѓањето на комунизмот; по револуциите во 1989., тие едноставно би се вратиле во својот „природен“ хабитат. Затоа не е случајно што „враќањето во Европа“ претставуваше една од неколкуте ретки а јасно осмислени обединувачки апели во Централна и Источна Европа во деведесеттите. Овој слоган беше примен како изворен во различни јавни кругови и уживаше широка поддршка меѓу луѓето воопшто, и тоа не само кај пост-комунистичките елити, коишто, сепак, брзо открија (без оглед дали се приклонуваа кон лево или кон десно) дека со симболизмот нема далеку да стигнат. Во земјите каде што комунизмот проповедаше само апсолутни дихотомии, „Европа“ стана олицетворение на убавина, вистина и правда. Набргу, јавниот дискурс на Централна и Источна Европа ја постави „Европа“ на пиедестал како метафизичка идеја, нешто свето и вон секое сомневање.
Така, Европа стана привилегија. Ниедна привилегија, сепак, не може да ја преживее својата практична универзализација. Од оваа особена гледна точка, не е изненадувачки – иако за мене е неприфатливо – дека во современите дебати околу тоа за какви привилегии навистина зборуваме, традиционално превидениот дел од Европа е, всушност, испуштен. Целиот пост-комунистички свет е присутен на тие дебати само низ своето отсуство. Дозволете ми да го дообјаснам ова: пост-комунистичкиот свет не е активен учесник во овие дебати, т.е., исклучена е секоја можност за суштествено влијание врз резултатите од преговорите околу растечкиот европски политички, културен и економски идентитет во дваесет и првиот век. Без оглед на разликите во постигнатите форми на демократско уредување и пазарна ефикасност, состојбата со човековите права и основаните законодавни институции, како што прикажуваат денес земјите коишто сакаат да ѝ се придружат на Европската Унија, со сигурност може да се каже дека најмалку обединувачкиот заеднички одредител е консензусот за потребата да се намали комплексноста на процесот на интеграција. Ова значи намалување на инструментално-прагматичната димензија. Усвојувањето на огромниот корпус на acquis communautaire и нивната интеграција во поединечните национални легислативи во пост-комунистичките земји генерално е разбрана како формална, техничка обврска а помалку како основен политички механизам за преуредување на суштествените односи, не само помеѓу државата и цивилното општество, туку и помеѓу државата и постоечките културни, етнички и историски идентификации.
Во оваа смисла, треба да ги разгледаме можностите за создавање на заеднички образец за заедничкиот европски идентитет, образец којшто би имал широко јавно влијание. Овде, исто така, утврдените идеи и преголемата верба на Западна Европа во интегрирачките ефекти на „економизмот“ и ништо освен него поверојатно ќе го поткопаат отколку што ќе го поттикнат создавањето на можниот заеднички главен наратив. Понатаму, доминацијата на економските аспекти на ЕУ продолжува точно до точката во која обмислените и рационално организирани обиди да се формулира „заедничкиот менталитет“ се осудени на пропаст. Заедничките проекти, каква што е програмата „Културен главен град на Европа“ којашто негува разбирање помеѓу европските нации; школарините Еразмо, Сократ, Темпус, коишто се создадени да го поттикнат споделувањето на научните истражувања; меѓународниот семинар за човекови права; поддршката на напорите да се изгради демократски менталитет во општеството во целина – сите овие и многу други добредојдени форми на европска соработка ќе висат во воздухот на ограниченото ангажирање доколку не се вкотвени во заедничкиот главен наратив.
Што, поточно, мислам кога го велам ова? Она што го имам на ум е големата имагинативна мрежа на општа идентификација, материјал за „заеднички сништа“ коишто на сите жители на Европа можат да им пружат одреден минимум на егзистенцијално значење и емотивна јакост, низ коишто го гледаме посветувањето на нешто што нè надминува нас како индивидуи со одредени идентитети. Сфаќам, секако, дека таквата конструкција е идеалистичка, зависна од потрагата по рамнотежа помеѓу ентичките и културните традиции од една, и лојалноста кон наднационалниот, сеопфатен хабитус, од друга страна. Сепак, не можам да се натерам да верувам дека реципроцитетот на хоризонталните врски коишто на секој член би му дале еднаков удел во целото би можеле да бидат остварени без взаемно прифаќање на јавно споделениот простор во кој таквиот реципроцитет може да се оствари.
Моето лично искуство, сепак, заедно со размислувањето околу потеклото на националната идентификација како најсилна форма на модерната колективна обврзаност, ми кажува дека „европеизмот“ не може да биде ефикасен обединувачки наратив доколку свесно и систематски не црпи од наследството на сите европски нации. Како таков, „европеизмот“ треба да задоволи неколку задолжителни стандарди. Мора да го вклучи меѓу-генерацискиот континуитет, засилен од заедничкото културно соединување на засебните етнички традиции и поттинкат од заедничката меморија и очекувањата од заедничката иднина, како што Доминик Моси наведува во есејот „Сонување за Европа“. Со други зборови, „европеизмот“ мора да создаде симболички ред во којшто центрипеталната сила би можела да им возврати на – но во никој случај да ги отфрли – центрифугалните сили на основната идентификација со којашто некој се чувствува како Полјак, Германец, Каталонец, Хрват, Шкот, или Италијанец. Емотивниот набој на овие тули на „европеизмот“ in statu nascendi е, се разбира, непореклив. Различните видови на тоталитарна националистичка злоупотреба, коишто во Европа и во деветнаесеттиот и во дваесеттиот век често ја потиснуваа мобилизирачката моќ на колективните емотивни врски не ги дисквалификува од поистоветување. Всушност, доминантните политички тенденции во европското „доба на крајности“ нуди бројни покази дека основните национални идентификации засновани на заедничкото само-поимање на етничкото, културното и лингвистичкото наследство речиси победи во трката за популарно приврзување, оставајќи ги другите типови на идентификација, засновани на социјалната структура или на супериорните идеали на апстрактниот космополитизам, како второстепени опции.
уметноста е внатре
