Ако овие прилично оптимистички воспевања на градот беа карактеристични за доцните 1950-и и сè до почетокот на 1970-ите, спектарот почнува да се менува во доцните 1960-и. Смената на генерациите се случи и кај изведувачите и кај публиката, но и кај политичарите. Луѓето кои израснаа со овој тип на музика остареа, а следните генерации имаа инаков музички вкус, сметајќи ги старите за заостанати, иако далеку од заборавени. Освен тоа, зголеменото количество и достапност на различни музички жанрови и начини на израз ја олесни неизбежната фрагментација на публиката и дисперзијата на содржините, создавајќи субкултури. Логично, следуваше спојување и откривање на нови жанрови и стилови.26F
Доцните 1970-и беа сведоци на нови општествени движења, од пацифизам, преку геј, до екологија, кои, во светлината на растечката нестабилност на државата и смртта на Тито, станаа алатки на културните елити за политичко артикулирање на незадоволството. Иако спротиствените политички ставови водеа до уште поголема национализација на југословенскиот културен и политички простор, ју-рокот стана транс-национален форум за изразување на незадоволството од тековните состојби во кои се најде Југославија.
Колапсот на југословенскиот сон резултираше со редефинирање на градот како место со можности во место со потиштувачка атмосфера. Иако Ѓорѓе Балашевиќ пее во “Tri put sam video Tita”: “I ja sam video visoke peći/fabrike dim, široke njive/gradove što, slobodni žive/decu i mir, i jatu ptica”,27F опевајќи ги достигнувањата на режимот, мора секако да се земе предвид дека песната е напишана набргу по Титовата смрт. Во песната ‘Jesen’, пак, Videosex пејат за нешто друго: “Grad je mrtav, gledam hladne ulice/Kiša pada tako mračno je vse/Sama sam izgubljena u mislima/Sivo-siva, sivo-siva jesen je tu”.28F Доволно кажува пеењето за есента и портретирањето на студениот и безживотен град, без слики на сонце и оптимизам. Што е уште поважно, градот ноќе е преосветлен со студени неонски светла, чии зуење ги нарушува приватноста на домот и мислите. Како што покажуваат стиховите: “Neonska reklama,/Ispod moga prozora/Svako veće osvetljava ulicu/Zelena i crvena boja/Razlivena po sobi […] A misli mi odnosi taj prokleti zvuk reklame”.29F Сепак, во однос на обидот за модернизација во светлината на ослабнатата економија и промената во меѓународните односи во 1980-ите, ескапизмот е јасно видлив. Стиховите: “San je moj, ne želim da stojim u redovima/Hoću barem malo američkog sna”,30F ја изразуваат ориентацијата кон идеализираната слика на Западот, кој сега, спореден со домашната реалност, се чинеше како уште поубав сон во боја. Интересно читање нуди песната “Vozi me vlak v daljave” која е оригинално снимена во 1960-ите. Сепак, Videosex ја преработија оваа песна во 1986 со истите стихови и малку сменета музика. Во оригиналот, стиховите: “Vozi me vlak v daljave/Daleč tja v širni svet/Glej, zdaj se zde planjave/Vse ko en sam pisan cvet”,31F можат да се читаат во контекст на безбројните можности кои лежат надвор од дома, местото, градот, и кои можат да се остварат во мирниот и богат свет. Се чини дека во тој период тоа е широко распространет оптимистички поглед, барем погледнато од сегашноста. Сепак, во 1980-ите, овие стихови можат да се разберат, од една страна, како напуштање на machine de surveillance за сметка на недопрената природа надвор од градот: “Reke, polja in gore/Urno mimo nas hite”.32F Од друга страна, стиховите нудат слика на напуштање на државата, режимот, градот и земјата за да се замине во странство, во Европа: “Vozi me vlak v daljave/tja zdaj želi si, tja zdaj želi si srce/tja misli mi hite”.33F
Така, сликата на градот е крајно разочарувачка. Како што вели загребската група Aerodrom: “Pogledaj tu gomilu kretena bez sluha/Zuje kao roj onih zelenih govnarskih muha/Pogledajte janičare duha, što preziru provinciju/Koja ih odhranila prvom korom kruha”.34F Градот е дом на расипаност и глупавост, опортунизмот и клиентелизмот се хранат од запоставувањето и експлоатацијата на руралните средини, од каде мнозинството жители потекнува. Кон ова, Pankrti пееја во “ Lublana je bulana”: “Lublana ma pet občin/največja je Šiška/pol je Center/pol so Moste […] Na Viču so še kmetje/v Mostah so delavci/kmetje delajo na polju/delavci v tovarnah”.35F Така е Љубљана, иако поделена на засебни градски општини, во кои се формираат засебни локални идентитети, сè уште далеку од тоа да биде урбан центар.36F Понатаму, Aerodrom во истата песна пејат: “Ubija me taj, kvazi-intelektualni smrad/Koji prodaju Zagreb, Ljubljana i Beograd” и завршуваат во разочараност: “I što sad, i što sad/Budi prljavi đanki, budi frigidni peder, budi gori od svih/Sve je bolje, nego da si jedan, jedan od njih”.37F Градот е и место за потценети меѓучовечки односи, како мравјалник во кој отуѓените минувачи не знаат ништо за своите сограѓани. Загрепчаните Film пееја: “Tisuču kola na ulici/I plavi neon sjaj/To nije ljubav, to nije mržnja/Osječam samo prazninu”,38F предавајќи слики за делумно остварените соништа за поседување на предмети и место во градот, но, за возврат, се губи топлината на заедништвото. Сличен опис е даден во стиховите на белградската група Bezobrazno zeleno. Во песната “Beograd”, тие пејат за големиот бел град со големи бели луѓе, извагани во следната строфа: “Velik sivi grad/ludaci i narkomani/siledžije i naučnici/veliki sivi grad/to je moj grad Beograd”.39F Повторно, градскиот живот е во упадок, без многу перспектива, зашто градот станува голем разидеализиран котел на заедништво и спротиставени животни стилови. Исто така, присутен е и судирот помеѓу урбаното и руралното, односно последиците од секогаш присутната врска на градот со внатрешноста, забележано во стиховите: “Miris kupusa iz podruma/i rakije iz usta/moj veliki otac/i moja velika majka/to je moj grad Beograd”.40F Еден од најпоетските описи на градот во ју-рокот е песната “Ljudi iz gradova” на белградскиот бенд Ekatarina Velika. Очигледни отпеана на маргините од градот, песната предава слики на луѓе кои не се ни надвор ни внатре. “Priđi bliže i pogledaj dobro/Kuda vode ovi tragovi/Tamo svetla gore u noći/I ta su svetla naši gradovi,”41F го сликаат градот како место каде треба да се биде, каде има светло во мракот. Сепак, и покрај тоа што “Svako svetlo je jedan stan/U stanu krevet stol i stolice”42F го слика очекуваниот ентериер на илјадници претпоставено идентични станови, низ стихот “Plavo svetlo preko plavih lica/I plavi svet iz plave kutije”43F тие луѓе се портретирани како одделени едни од други, живи единствено во светлината на ТВ приемникот кој ги вкотвува во постоењето. Понатаму, “Ljudi iz gradova” се насликани како суштински различни: “Dali možeš prepoznati govor/Govor ljudi iz gradova/Dali možeš prepoznati lica/Lica ljudi iz gradova”,44F дури и неразбирливи.
Тија ДеНора вели дека „најчестата метафора за музичкото искуство во западната култура после XIX век е матофарата на ‘транспортот’, во смисла на префрлување од едно (емотивно) место на друго“.45F Иако таа ја извлекува аналогијата од еден малку поинаков контекст, сепак добро се вклопува и во оваа анализа. Исто така, се вклопува и во современоста на песните, било како средства за патување кон иднината или идеализираното минато, или пак, како возило за бегство од товарите на сегашноста, „да се испее спасот“. Навистина, музиката може да ги врати сеќавањата и да создаде слики за места и времиња кои никогаш не сме ги виделе, ниту некогаш ќе ги видиме. Особено популарната музика може да има прилично универзално а сепак интимно значење. Во односот помеѓу зборовите и мелодијата, каде различни зборови се вклопуваат во истиот музички образец кој ги претвора во лични и општи46F – во однос на реалноста – и широко применливи и отворени за толкувања.
Сепак, овој избор претставува многу мал дел од песните испеани за градовите. Песните од претходното време на југословенската ера обично оставаат впечаток на сончево неделно попладне. Се разбира дека животот не бил баш таков. Факт е дека музичкиот медиум, особено шлагерскиот тип на популарната песна, не дозволува многу отпор и борба, не онака како што тоа е случај со следните варијации на жанровите и различноста во сферата на популарната култура. Така, на пример, укинувањето на трамвајот во Љубљана наскоро по Втората светска војна (што ја смени градската инфраструктура и значително го промени градскиот пејзаж) според моите сознанија не си најде веднаш место во популарната музика. И кружниот ток изграден во почетокот на 1970-ите, кој го пресече и го деформира градското шеталиште, одејќи од центарот до Тиволи. Подземниот премин кој беше изграден потоа стана лузна врз лицето на градот и наскоро се здоби со репутација на место каде човек може да биде ограбен, претепан, каде „младите деликвенти“ цртаат графити.
Сликата која ни ја нудат песните од 1980-ите, од друга страна, е само дел од една поширока и покомплексна општествено-политичка ситуација која воопшто не беше толку црна. Сепак, можеби постои врска помеѓу деформацијата(ите) на градот и сликите кои се пренесуваат низ стиховите. Изборот ја отлсикува расцепканоста на југословенското општество и култура во светлото на смената на генерациите и мекоста на границите. Но, политичките активности и пропаста на економијата кои беа во најголем дел создавани и изведувани во градовите, го помогнаа процесот. Изборот ги допира и проблемите кои ги создадоа модернизацијата и следствената урбанизација после Втората светска војна; крајот беше неславен. Музиката од 1980-ите изразува и пошироко чувство на разочараност кое силно ги одбележа последните две децении на XX век, кога „мета-нарациите“ беа подложени на преиспитување и деконструкција.
Референци
Barber-Kersovan, Alenka, “Tradition and Acculturation as Polarities of Slovenian Popular Music” in Simon Firth, World Music, Politics and Social Change: Papers from the International Association for the Study of Popular Music, (Manchester University Press, Manchester, 1989), p. 73– 89.
Chion, Michel, Glasba v filmu, (Imago, Ljubljana, 2000)
Dragičević-Šešić, Milena, Neofolk kultura, publika i njene zvezde, (Izdavačka knjižara Zorana Stojanovića Sremski Karlovci, Novi Sad, 1994)
DeNora, Tia, Music in Everyday Life, (Cambridge University Press, Cambridge, 2000)
Dolenc, Ervin, ‘Culture, Politics, and Slovene Identity’ in Jill Benderey and Evan Kreft (eds.), Independent Slovenia: Origins, Movements and Prospects, (Basingstoke: Macmillan, 1994), стр. 69-90.
Janjatović, Petar, Pesme bratstva i detinjstva, antologija rok poezije SFR Jugoslavije 1967-1991, (Nova, Beograd, 1994)
Laušević, Mirjana, “The Ilahiya and Bosnian Muslim Identity” in Mark Slobin (ed.), Retuning Culture, Musical Changes in Cental and Eastern Europe, (Duke University Press, Durham and London, 1996), стр. 117-135.
Lefebvre, Henri, Writings on Cities, (Blackwell, Oxford, 1996)
Milčinski, Fran, Butalci, (Mladinska knjiga, Ljubljana, 1964)
Ramet, Sabrina P., “Shake, Rattle and Self-Management: Making the Scene in Yugoslavia” in S. P. Ramet, Rocking the State: Rock Music and Politics in Eastern Europe and Russia, (Westview Press, Boulder, CO and Oxford, 1994), стр. 103-132.
Ramet, Sabrina P., Balkan Babel, (Westview Press, Boulder, CO and Oxford, 2002)
Simić, Andrei, The Peasant Urbanites. A Study of Rural-Urban Mobility in Serbia, (Seminar Press, London and New York, 1973)
Stankovič, Peter, “Uporabe ‘Balkana’: Rock in nacionalizem v Sloveniji v devetdesetih letih”, Teorija in praksa, let. 39, 2/2002, стр. 220-238, p. 226-228.
Цитирани песни
Aerodrom, “Zagreb, Ljubljana, Beograd”
Balašević, Đorđe, “Tri put sam video Tita”
Bele vrane, “Na vrhu Nebotičnika”
Bele vrane, “Šuštarski most”
Bezobrazno zeleno, “Beograd”, LP Artistička radna akcija, 1981, преобјавено во Janjatović, 1994.
Deržaj, Marjana, ‘Vozi me vlak v daljave’;
Deržaj, Marjana, “V Ljubljano”
Ekatarina Velika, “Ljudi iz Gradova”, Ljubav,
Film, “Zagreb je hladan grad”, LP Zona sumraka, 1982, преобјавено во Janjatović, 1994.
Grupa 220, ‘Kule od riječi’, LP Rođenje, 1974, преобјавено во Janjatović, 1994.
Internacionala
Kesovija, Tereza, “Parkovi”, www.terezakesovija.com; [пристапено на 08/03/05]
Marjanović, Đorđe, “Beograde”
Pankrti, “Lublana je bulana”,
Robić, Ivo, “Zagreb, Zagreb”, http://drugafaza.com/tekstovi/index.htm, [пристапено на 08/03/05]
Videosex, ‘Vozi me vlak v daljave’, Videosex Arhiv, Dallas Records, 1997
Videosex, “Jesen”, Videosex Arhiv, Dallas Records, 1997
Videosex, “Neonska reklama”, Videosex Arhiv, Dallas Records, 1997
Превод од англиски: Игор Исаковски
#b
26. Види Milena Dragičević-Šešić, Neofolk kultura, publika i njene zvezde, (Izdavačka knjižara Zorana Stojanovića Sremski Karlovci, Novi Sad, 1994), стр. 12-23; Види и Alenka Barber – Kersovan, стр. 86-87.
27. Đorđe Blašević, “Tri put sam video Tita/Трипати го видов Тито” ;[И видов високи оџаци / Фабрички чад, широки полиња / Градови кои живеат во слобода / Деца и мир / И јато птици].
28. Videosex “Jesen/Есен”, Videosex Arhiv, (Dallas Records, 1997); [Градот е мртов, гледам студени улици / Врне и мрачно е / Сама, изгубена сум во мислите / Сивкасто-сива, сивкасто-сива есента е овде].
29. Videosex, “Neonska reklama”, [Неонска реклама / Под мојот прозорец / Секоја вечер ја осветлува улицата / Зелено и црвено / истурено низ собата … Звукот на неонската реклама ми ги збркува мислите].
30. Videosex, “Jesen”, [Сон ми е / Не сакам да чекам во ред / Сакам барем малку американски сон].
31. Marjana Deržaj, “Vozi me vlak v daljave/Далеку ме носи возот”; Videosex, “Vozi me vlak v daljave”; [Далеку ме носи возот / Во ширниот свет / Гледај, полињата личат на обоен цут].
32. Ibid., [Реките, полињата и планините / брзо минуваат].
33. Ibid., [Возот ме носи далеку / Каде срцето ми сака / Таму ме носат мислите].
34. Aerodrom, “Zagreb, Ljubljana, Beograd”, [Гледај ја таа маса идиоти / Зујат како муви гомнарки / Глеј ги, јаничари на духот, кои ја презираат провинцијата / Која ги задоила со првото парче леб].
35. Pankrti, “Lublana je bulana/Болна Љубљана”; [Во Љубљана има пет општини / најголемата е Шишка / Потоа Центар / и Мостови … Во Вич, сè уште се селани / Во Мостови се работниците / Селаните работат на полињата / Работниците во фабриките].
36. Ова е особено интересно во светлото на сатиричниот опис на Словенците од Фран Милчински во Butalci. „На три часа ôд после Карневалската недела, лежи едно село, го викаат град. Среде селото, кафената бара ја викаат поток. На обете страни на потокот стојат колиби, нив ги викаат куќи. Две или три куќи имаат под, таквите куќи ги викаат палати“. Fran Milčinski, Butalci, (Mladinska knjiga, Ljubljana, 1964), стр. 5.
37. Aerodrom, “Zagreb, Ljubljana, Beograd”; [Ме убива оваа квази-интелектуална смрдеа / Која се шири од Загреб, Љубљана и Белград]; [Што да се прави / Биди валкан џанки, биди фригиден педер / Биди полош од нив / Сè е подобро отколку да си еден од нив].
38. Film, “Zagreb je hladan grad/Загреб е студен град”; [Илјадници коли на улицата / И сјај на син неон / Тоа не е љубов, ниту е омраза / Чувствувам само празнина].
39. Bezobrazno zeleno, “Beograd”, LP Artistička radna akcija, 1981, преобјавено во Janjatović, 1994; [Голем сив град / Лудаци и наркомани / силеџии и научници / Голем сив град / Тоа е мојот град Белград].
40. Ibid., [Смрдеа на зелка од подрумот / На ракија од устата / Мојот голем татко / И мојата голема мајка / Тоа е мојот град Белград].
41. Ekatarina Velika, “Ljudi iz Gradova/Луѓето од Градовите”, Ljubav, [Дојди поблизу, добро погледни / Каде водат овие траги / Светла светат во ноќта / Тие светла се нашите градови].
42. Ibid., [Секое светло е еден стан / Во станот има кревет, маса и столови].
43. Ibid., [Сини светла врз сини лица / Син свет од сината кутија].
44. Ibid., [Го познаваш ли говорот / Говорот на луѓето од градот / Распознаваш ли лица / Лица на луѓето од градот].
45. Tia DeNora, Music in Everyday Life, (Cambridge University Press, Cambridge, 2000), стр. 7.
46. Michel Chion, Glasba v filmu, (Imago, Ljubljana, 2000), стр. 196-7.