5.1. Литературни симболи: духот
Атмосферата во расказот одговара на традиционалното фантастично милје: приквечер е (намалена светлина и нејасни објекти), водите на езерото покрај кое е седнат и покрај кое се одмара, главниот лик, Иван, стануваат „се потемни и потемни“ (светлината се повеќе и отстапуваат место на темнината, невидливоста и затемнетоста), одеднаш се јавуваат „големи бранови“, резултат на исто така „неочекуваниот ветер“ (мирната природа заради некоја причина западнала во дисхармонија), околу Иван, покрај брегот на езерото нема „жива душа“ (нема сведок на настаните), тоа е место на осама, издвоеност, „природата е напната“ во исчекување да заврне дожд.
Литературните симболи најчесто се востановен, скаменета мизансцена со кои се „правдаат“ литературните настани. Вејн Бут во книгата „Реторика на прозата“ зборува за банализирањето на мотивот желка на автопат во американската литература; за фантастиката пак ќе речеме дека убиството најчесто се случува на полноќ, трагедијата во време на бура и сл. Но, иако клишеизиран, во литературниот декор не е многу умно (невешто) да се интервенира. Лесинг во делото „Хамбуршката драматургија“ ја напаѓа драмата на Волтер „Заира“, не заради веќе пословичната германско-француска книжевна нетрпеливост, туку заради несмасниот обид на Волтер, по углед на Шекспировиот „Хамлет“ да изгради лик на дух. Додека духот на Хамлетовиот татко на стражарите им се појавува ноќе, во ниедно доба, додека сите други се подготвуваат за забава, и откако часовникот отчукал 12, духот во драмата на Волтер се појавува сред топла народ, сред бел ден, на сред село! Лесинг зајадливо коментира дека Волтер не чул од бабите дека духовите ги ескивираат пренаселените места, дека зазираат од дневна светлина, и дека според сè, не се појавуваат така како што е прикажано кај Волтер, туку ако воопшто се појават, тоа го чинат така како што е сторено кај Шекспир.
Сите сигнали во расказот „Жена“ – притемнувањето, ненадејната дисхармонија, осаменото место и напнатата атмосфера – се дел од тој скаменет литературен симбол чија задача е да нè подготви за случување на необичниот настан.
5.2. Пазарење, пазарен карактер на љубовта
Во приквечерината додека Иван седи покрај езерскиот брег, од езерото со моторен чамец доаѓа жена. Разговорот кој се случува меѓу нив остава можност Иван да се сфати како жиголо, а жената како наемник на Ивановите (љубовни) услуги.
Откако таа пристига, се запознаваат и Иван го употребува зборот – услуга. Кога жената вели: „Јас имам маж… човек во години“, Иван прашува дали ѝ е потребна „нечија услуга“, но, таа вели: „Слушнав за вашата… добрина“, со тоа давајќи му до знаење дека за она што тој е спремен да ѝ даде, таа не мисли да му плати. Но за добрината која тој ќе ја вложи, од своја страна, таа е согласна да му возврати со – убавина! „Јас не сум грда“ – вели, и ја соблекува својата облека за да потврди дека „добрината“ на Иван ќе ја наплати со сопствената „убавина“. Очигледно жената не сака да купи љубовник, сакајќи да ја заобиколи пазарноста. Но нудејќи ги своите особини во размена со неговите, таа практично на пософистицирано ниво само ја потврдува пазарната вредност на љубовта што ја бара.
Ерих Фром во книгата „Уметност на љубовта“ имено, зборува за купопродажниот аспект на љубовта во современата култура, базирана на апетит за купување. Тој апетит се огледа и при изборот на сопатник, односно при дарувањето љубов некому. Да се најде привлечен човек, значи, да се најде пакет од својства кои се барани на пазарот на вредности, а кои се во склад со својствата што барателот е подготвен да ги понуди. Фром вели дека дезилузијата е особина на современата (пазарна) љубов; двајца се чувствуваат вљубени тогаш кога сметаат дека нашле најдобри, слободни „личности за размена“ на пазарот.
Жената од расказот се соблекува за да ја потврди својата изјава: „Јас не сум грда“; за да докаже дека при трампата добрина– убавина, таа нема да го излаже Иван за својата убавина и затоа веднаш ќе понуди доказ. (Неговата добрина е добро позната, и како таква не бара докази).
На Иван меѓутоа не му се допаѓа договорот. Тој имено, нема замерки за убавината на жената, нему дури не му пречи ниту фактот дека нема да добие пари за „услугата“, но она што му пречи е експлицитноста на барањето, искреноста, односно расоблекувањето. „… Зошто сте толку брзи и … искрени? Требаше да видете малку воздржливи, тогаш, се разбира, се ќе беше поинаку. А вака.. Неможно, навистина“ – ѝ одговара Иван.
Тој ја насетува пазарноста која се воспоставува оној момент, кога односите се соголени од мистеријата, оној момент кога работите се покажани онакви какви што се во својата голотија; лагата е заводлива, вистината по правило е горчлива. Иван има можност да ја добие непознатата жена онаква каква што е – тој можеби ја почитува нејзината искреност, но парадоксално, колку повеќе ја почитува, толку помалку ја сака. Непознатата жена реагира инстинктивно: кога конечно го наоѓа она што го барала, не може да го сочува присуството на духот и ладнокрвноста: таа не може да ја крие својата желба.
5.3. Љубовен триаголник; антрополошка и идеолошка парадигма
Дотука во расказот нема ниеден фантастичен елемент. Но, во моментот кога Иван, категорично ја одбива понудената гола жена, започнува вториот дел од расказот, фантастично-симболичниот.
Жената дава морничав коментар: „Тоа не е убаво од вас, тоа не е добро. Ќе се расипе времето“. Во следниот момент, езерото се замрзнува. Преку семата снег во игра е ставена делумно алегорична врска меѓу климата и жената. Ако отфрлена жена има „замрзнато“ срце, или „замрзната“ љубов, тогаш е лесно да се постави паралела меѓу замрзнатото срце и замрзнатото езеро. Снежната (фантастична) парадигма продолжува со пристигање на луксузна санка со два бели коња, кои ги води сопругот на жената, кој ја завива во скапоцена бунда. Пред тоа има индикативна, иако кратка сцена. Кога станува студено, Иван тргнува да ја прегрне голата жена, за да ја заштити од студот.
Нејзиниот сопруг подоцна го прави истото, но наместо прегратка, тој во рацете има скапоцена бунда.
Ако постои опозитен систем: зима <-> љубов, тогаш љубовта ќе ја добие тој што ќе ја победи зимата. Кај Иван љубовниот импулс доаѓа откако ја запознал „нељубовта“ – зимата, и тоа значи дека, заедно со сопругот, сега обајцата мажи се заинтересирани да ја победат зимата. Но, двајцата применуваат различни средства: Иван прегратка, сопругот – скапоцената бунда. Жената која на почетокот на расказот е облечена во летна облека (морнарско одело), има зимски опремен сопруг.
Крајот на расказот добива димензии на љубовен триаголник, со подваријанта: жена меѓу двајца мажи. Имено, на санките се качуваат жената, Иван и сопругот – мразот попушта, а езерото се одмрзнува.
Тој триаголник, меѓутоа покажува двојна парадигма: едниот, Иван е носител на антрополошката парадигма (прегратки), другиот, сопругот е носител на идеолошката парадигма (скапи бунди). Како во руските приказни за Иван и принцезата, Иван е принцот; кога је одбива принцезата, нејзе ѝ се заканува снег и вечна зима. Сопругот е стар и богат, Иван е млад и добар (неговата добрината е прочуена). Младоста, како и добрината, како и љубовта се антрополошки квалитети; богатството е идеолошки квалитет.
Но за разлика од приказните за Иван и принцезата, овде принцезата не избира ниеден од двајцата мажи, поправо ги избира и двајцата. Принцезата од бајките би го избрала младиот, убавиот и добриот; таа би го одбила стариот и богатиот (честопати и лошиот). Овде меѓутоа тој образец е нарушен, дискурсот е пародиран. Принцезата од нашиот расказ има потреба и од младоста и убавината, но и од староста која има богатство.
Љубовните триаголници вообичаено завршуваат со неуспех. Авторот може да пресече еден крак и да остане една пар (третиот си заминува) или може да се создадат два пара (да додаде четврт член). П. Жинестие вели: „.. Парен број – единствениот задоволителен број во нашата цивилизација што се базира врз моногамија или моноандрија“. (Н. Петковска, 1996; 42) Тој образец, како што се рече, во овој расказ е нарушен и пародиран.
6. Петти расказ: кастрација
Расказот „Грешката на Авероес“ на Венко Андоновски (1964) е објавен во 1993.
Во расказот главниот лик источниот филозоф Авероес од Арабија, живее на богат дворец со многу жени. Но, наместо да ѝ ја поклони љубовта на некоја од нив, тој се опседнува со Библијата, што ја добива на подарок од еден западен трговец. Авероес во вистинскиот живот бил толкувач на Аристотеловата „Поетика“, особено на спорната дефиниција за трагедијата и живеел во 10-тиот век. И во расказот Авероес е претставен како страствен толкувач на книги, а овде како толкувач на Библијата.
6.1. Опсесија со грешки
Историјата на Аристотеловата „Поетика“, книгата со која се занимавал, покрај толку други филолози од сите векови, и вистинскиот Авероес кој живеел во 10-тиот век, покажува колку маки и работа може да предизвика грешка во преписот. „Поетиката“ на Аристотел, како што се знае, содржи опис на структурата на трагедијата и нејзина дефиниција. До денес се сочувани два преписи на „Поетиката“ (Parinisius I и II), но во едниот од нив во дефиницијата за трагедијата стои зборот: patheton-страдање, а во вториот препис зборот: matheton-поучување. Овие два збора внесуваат сосема различни значења во толкувањето на дефиницијата, и до денес практично е неизвесно како Аристотел ја запишал својата дефиниција за трагедија, односно кој од двајцата непознати препишувачи на овие преписи запишал точно, а кој направил грешка. Овој мал пример покажува дека историски гледано, опсесијата со грешки на Авероес, има длабока смисла.
Но, интересно е прашањето, како кај него се јавува оваа опсесија? Првата причина лежи секако во условите во кои живеел Авероес; тоа е време без Гутенберг, кога многу години му требале на брз четец-препишувач да препише нова копија од некоја важна книга. Затоа тој немал ниту лесен, ниту доверлив однос кон книгите што ги добивал. Со време од читател се претворил во стражар на грешките на препишувачите, сè со цел да ги сочува чисти информации и знаења за поколенијата.
Но, втората и поважна причина е условена од неговата внатрешна природа.
6.2. Безгрешност
Сведоците на дворецот ги оставиле следните сведоштва за сексуалниот живот на нивниот господар: „добриот стар учен отсекогаш го имало малку во постела, и (…) веројатно, не му биле сите коски на број.“ (60)
Дека Авероес го имало малку во постела, сведочат настаните од расказот. Кога ја добил Библијата на подарок, Авероес се затворил во собата за размислување 1 месец и 4 дена. Не помогнале убедувањата на најмладата жена, со разголени граади, да ја посети во одаите. Кога конечно ја посетил, наместо очекуваната љубовна ноќ, заминал по половина час, и се осамил на дополнителни 11 дена и 11 ноќи. Потоа се самоубил, но претходно уште еднаш сосем на кратко ја посетил жена си во собата.
Интересно е дека додека траат информациите за сиромашниот сексуален живот на Авероес и неговата опсесија со Библијата, во расказот нема фантастичен настан. Првиот таков настан се случува кога Авероес во собата на жена си, го наоѓа непознатиот западен трговец, и излетува во вид на ангел, збунувајќи ги уплашените слуги.
Неговата претворба во ангел не е случајна. Ангелот има бесполова природа и е носител на невиноста и безгрешноста. Сексуалната активност на Авероес е практично сведлива на библиската безгрешност. Така се добива дека оној кој е опседнат со грешки, во сексуална смисла всушност е безгрешен, или ангел.
Тука е индикативна уште една реченица, а имено дека кога ја добива Библијата, животот на Авероес се менува: „Од тој ден животот му стана пекол“ (55). Овој пекол меѓутоа не стои во опозиција со погоре спомнатата трансформација на Авероес во ангел – жител на рајот. Станува збор за пекол, условен од сознанието; тој кој живеел ангелски живот, преку Библијата ги дознава причините за сопствената безгрешност, и животот му станува – пекол. Не само тоа, туку по сознанието, тој се самоубива, значи безгрешниот конечно греши и тоа во една религиозна смисла – за религијата имено, самоубиството е грев пред Бога. Така безгрешноста се неутрализира со завршниот грешен чин.