Директно до дното: кратка историја на нечесноста на Приједор
Иако страстен „книшки молец“, морам да признаам дека лете обично помалку се дружам со моите вкоричени „пријателки“. Зашто тогаш сè ми го одвлекува вниманието: на одмор, нови места и луѓе, средби и ситуации за кои копнеете остатокот од годината. А самото изобилство од храна и пијалаци… Освен тоа, потта и комарците не се баш најдобар стимуланс за „длабинско“ читање, нели?
Така беше и летово. По тригодишно отсуство, сè во мојата татковина ми поминуваше пребрзо и траеше прекратко. Додуша, се обидов – најчесто пред спиење – да фатам некоја книга в рака, ама не одеше. Сè беше некако млако, развлечено, разводнето. Мораше да биде добра, вистинска книга.
И ја најдов. Навистина, по многу барање и на самиот крај на одморот, но…
А всушност, веќе ме предупредија за „Шиндлеровиот лифт“ на Дарко Цвијетиќ од Приједор – зашто овде се работи за тоа дело – најмалку двајца во чиј литературен вкус речиси слепо верувам. Ми рекоа дека е една од најдобрите антивоени книги во нашата понова, односно повоена литература.
По одредено двоумење – дали воопшто функционира: пот, комарци и антивоена литература?! – седнав на осојничавата тераса и ја зедов малата (само 91 страница) книга во раце. Ако е толку добра ќе ја „проголтам“ за кратко време, или во спротивно, уште побрзо со неа в скут, слатко ќе задремам.
И навистина: книгата веднаш ме „купи“. Навистина не можете да го испуштите.
Составена од триесеттина кратки поглавја, оваа книга ги претставува воените и (во помала мера) повоените животни приказни на жителите на двата приједорски солитери, Црвениот и Синиот. Третиот тивок „херој“ е куќата на Таиб. Ова „џуџе“ се наоѓа веднаш до шарените „џинови“. Нејзиниот сопственик Таиб и покрај многуте убедувања од луѓето на Општината, упорно одбива да ја продаде својата куќичка и дворот што ѝ припаѓа. Зашто таму, на улицата, соседот ненамерно ја прегазил неговата единствена ќерка. Така, Таиб е нем сведок и хроничар на злото што се случило во и околу Црвениот и Синиот солитер во првата половина на деведесеттите години од минатиот век. Тогаш кога мнозина, опиени од прекудринските бдеење и ослободени од сите цивилизациски стеги, „херојски“ удираа по – послабите.
Четвртиот важен „лик“ е оној што ја имал честа да стане дел од насловот на книгата. Значи, тоа е Шиндлеровиот лиф. Со тоа што тој на некој начин е активен учесник. Впрочем, криминалец. Неговото скршено стакло, имено, го убива (обезглавува) несреќното девојче Стојанка Стоја Кобас.
Вака било, според Цвијетиќ: деведесет и втора. Во Приједор со денови нема струја, а веќе сите се навикнаа. Меѓутоа, „чедото на Тесла“ доаѓа токму во мигот кога малото девојче ѕирка во окното на лифтот низ скршената врата одоздола, повикувајќи ја својата другарка од шестиот кат. Понатаму сè е како во филм на Хичкок: некој го повикува лифтот токму во тој момент. И главата лета! Цвијетиќ мајсторски грозно ја истакнува поентата: „Оттогаш тоа веќе не е лифт (од марката Шиндлер). Тоа е движечка корпа на гилотината која оди горе-долу полна со слама, како витлеемските јасли“. Чист Едгар Алан По!
Овој краток роман е полн со впечатливи – понекогаш грозни, понекогаш апсурдни, понекогаш „само“ смешни – епизоди. Така, „Шиндлеровиот лифт“ може да се чита како роман, но може да се чита и како низа повеќе или помалку независни слики, поврзани преку времето и местото на дејствието. Тоа се внимателно „исполирани“, мајсторски раскажани кратки приказни за злото. Човечкото, значи – нашето, над Другите и Поинаквите – а сепак проклето истите! – свесно и намерно направеното зло.
И не, тоа не се злосторства на луди психопати, „некои таму“ криминалци од темнината и калта, дојдени однекаде. Не. Злосторствата често ги прават и нашите блиски, оние со кои до вчера учтиво се поздравувавме на скалите, можеби и се дружевме, одевме на нивните слави и детски родендени…
Освен против овие „херои“ со погана трага – а во Босна и Херцеговина ги имаше многу, тогаш – „Шиндлеровиот лифт“ на Дарко Цвијетиќ е и јасен и гласен протест против „тивката толпа“ како што ја сфаќа Хана Арент. Оние кои гледаат и слушаат сè, сè ги интересира и потајно би го „бутнале носот“ во сè. Но, тие молчат. Молчат упорно и тврдоглаво. А кога ќе затреба, подготвени и како на команда – вртат глава. Зашто, па боже, ова не е нивна војна.
„Војската (српска – прим. Г.С.) за неколку дена ги тргна сите трупови од улиците и ги однесе во Томашица, во свежо ископани масовни гробници. Примарни, масовни гробници. Сите знаеја, сите молчеа за тоа, сите ја проголтаа мизеријата и смртта, и занемеа со полна уста. Само Шиме еднаш кога беше пијан, вратен од бојното поле, викаше, крајниците си ги одра, пред солитерот: „Комшии, луѓе, вие сте обични пички… па родените комшии си ги убивте, будали комунистички!“
Читајќи го овој приказ, некој сигурно би помислил дека оваа книга – со својата огромна болка и апсурдност, смрт, лудило и општо распаѓање – тешко е да се „свари“. А сепак не е така. Мајсторството на писателот се огледа и во тоа што пишувајќи прецизно, со сочен јазик, со кратки, совршено „исполирани“ реченици, на вистинските места вбризгува мали дози, „капки“ хумор, кои го менуваат тонот и текот на читањето со еден удар. Така, оваа книшка, и покрај мноштвото трагични „минијатури“, се чита во еден здив, од корица до корица.
Меѓутоа, она што го издигнува „Шиндлеровиот лифт“ на (дури) повисоко ниво е неговата актуелност. Зашто, зборувајќи за несреќната судбина на жителите на Синиот и на Црвениот солитер, Дарко Цвијетиќ не се задржува само на војната. Тој исто така многу јасно ја отсликува повоената ситуација на Приједор, како и во цела Босна и Херцеговина. Понекогаш го прави тоа правејќи споредба со претходниот систем, кога сè беше сосема поинаку. Ова на целата книга ѝ дава не само поширок, туку и подлабок, уште потрагичен тон. Затоа, за да го илустрирам ова, би го употребил следниов цитат за да го завршам претставувањето на оваа мала, но навистина извонредна книга по стил, содржина и порака. Дело што треба да најде место во библиотеките на сите оние кои навистина држат за скапоцената култура на сеќавањето, која кај нас со сите средства е потисната од сите владејачки политики:
„Илјадници работници дневно татнеа пред солитерите брзајќи да ја почнат смената. Во 22 часот, од Целулоза излегуваше втората смена и се заменуваше со третата, а наутро сите се мешаа одејќи во прва, а сите се познаваа со сите и сите познава некој што работи во Целулоза или Рудник или Боснамонтажа…
Сега сè е пусто, обраснато, без живот, без луѓе. Ништо не функционира со децении. Каде се сите тие колони насмеани луѓе кои брзаат наутро, купуваат весници, цигари и носат сендвичи? Сè се распадна, како картонскиот Тито од градината на Таиб, сè се стопи како Снешкото на Вијека, на кој толку многу работнички тајно му намигнуваа.
Нема веќе работници. Има само Срби, Хрвати, Бошњаци и други. Работниците потонаа во нацијата и останаа со бели дробови полни со вода, на дното“.
Да, господа мои, поранешни другари, така е. На дното од дното.
Горан Сариќ