Аванос

1.

На враќање од Кападокија1F автобусот запре во Аванос2F. Сите туристи слегоа и се разлазија низ градот. Денот беше ведар и топол и имаше многу сонце и пурпурна светлина. Куќите беа наредени на стрмната падина од ридот и прилегаа на голем осветлен излог. Пред куќите и по кривулестите улички беа изложени шарени керамички садови: стомни, чаши, чинии, бокали, филџани, ибрици, вазни и ќупови за масло, за вино, за жито. Имаше и некои други садови на кои не им се знаеше намената. Сите беа убаво испечени и богато нарисани со плетенки од некоја источна орнаментика. Беше очигледно дека сите жители од Аванос се големи грнчари. Речиси целиот град беше зафатен од садови. Над нивните отвори ѕунеа човечките гласови, ечеа, се одѕиваа, како пчели над саќе.
Ѓувезија Дубровска и Сија Хаџибанова беа зашеметени. Гледаа насекаде и не знаеја што да одберат понапред за гледање. Очите само им шетаа по садовите и беа заслепени од сонцето што се одбиваше од препечената глина. Сè им се допаѓаше, а сè не можеа да купат.
Кога запреа пред една грнчарница, грнчарот ги покани да влезат внатре. По тие зборови девојките почнаа да се тресат. Ги зафати некој необјаснив студ што излегуваше низ отворената врата. Всушност, грнчарницата беше една длабока пештера повеќепати проширувана од мајсторите. Студот се извираше од нејзините камени сводови. Но нивното тресење како да не беше само од студот, туку и од некој неодреден страв. Очекуваа дека нешто ќе им се случи, дека нешто ќе ги затекне неподготвени. Грнчарот се изгуби во грнчарницата, а кога повторно се појави, во рацете држеше послужавник со две земјени чаши полни со ладно вино. Чашите имаа златни венчиња што правеа иста целост со виното.
– Бујрум, рече грнчарот со полна уста благост, но и со задув во дишењето.
Девојките ги собраа веѓите и не знаеја што да направат. Беа нерешителни. Но грнчарот упорно го држеше пред нив подадениот послужавник. Во воздухот се подигна лесен мирис на лозје, на дабово буре, на затемнет вински подрум. Девојките се погледнаа прашувајќи се така, само со очите. И потоа како да се окуражија: во ист миг посегнаа и ги позедоа чашите. Ги допреа усните со златните венчиња и, замижувајќи, отпија од виното. Убаво се виде како подголтнаа и како им се подмрдна јаболкницата под гушата. Првин нагоре, па надолу. Отпивањето го повторија и веднаш осетија дека виното со блажени трпки им се разлева по дамарите. Тоа им ги рашири очите, им ги зголеми зениците. Потоа уште двапати ги кренаја чашите и го допија виното. Грнчарот ги собра чашите и тргна во грнчарската работилница. По него, без двоумење, тргнаа и Ѓувезија Дубровска и Сија Хаџибанова. Окуражени од виното, тие само се насмевнаа и тргнаа. Веќе немаше ништо што можеше да ги расколеба. Лицата им беа вцрвени, небаре коприва да им беше полазила по образите.
Влегоа со истата насмевка од надвор. Но студот што излегуваше од ѕидовите на пештерата набргу им ги затвори устите. Истовремено им ја симна и крвта од образите. Се чувствуваа како во длабока гробница осветлена само од скржавата светлина што допираше однадвор и од една гола светилка внатре. Над нив се надвиснуваа сиви камени сводови за кои помислуваш дека во секој миг можат да попуштат и да се урнат. Во работилницата стоеја купчиња замесена глина и неколку подигнати тркала за обликување на садовите. Но сите тие беа празни, мислиш одамна запрени. Пред ниедно тркало немаше грнчар. Еден господ знае кај беа отидени грнчарите. Подот беше изметен и чист. По нерамните ѕидови висеа недовршени садови и некои релјефи на зачудени човечки ликови. Грнчарот одеше по строгите патеки што ја поврзуваа работилницата со придодадени ниски ложи и нешто постојано објаснуваше. Зборовите му гргаа, му се превтасуваа како матни надојдени води. Девојките одеа по него и речиси ништо не слушаа. Поправо слушаа некакво зборување што не им кажуваше ништо. Во градите ги топлеше виното, а однадвор им студеше. Небаре ситен дожд да им влегуваше низ облеката и постојано ги студеникаше. А тие беа лесно облечени, само во летни фустани. Нозете им беа обуени во плитки сандали, но без чорапи. Можеби затоа им намовнуваше целото тело. Им се исправаа ситни влакненца, им се подаваа и таму каде што никогаш ги немале. Особено откако ги видоа многубројните перчиња женски коси обесени како ракатки ‘ржени класје. Мислиш дека никнале од ѕидовите, се извлекле од процепите. Девојките стоеја така, подзинати, погледнувајќи де во косите, де во грнчарот. Прилегаа на нејаки птици затворени во кафез: ги поткреваат крилјата, гребат со ноктите, вртат со главите, но не знаат што им се случило. И тогаш грнчарот зеде едни ножици и задишано праша:
– Сакате ли да бидете вечни?
Дури сега му ја осетија сета тежина на дишењето и во слагањето на зборовите. Неговиот задув се слушаше уште од градите. Беше страшно да се слуша тоа крцкање и потсвирнување што му пустошеше во дробовите и низ дишните органи. Девојките беа збунети и од прашањето и од дишењето. Но Сија Хаџибанова набргу се прибра, се созеде. Си погледна во нозете, како да сакаше да се увери дали ѝ се тука, и уште побрзо избега. Речиси се провре меѓу грнчарот и Ѓувезија Дубровска. А Ѓувезија Дубровска остана така, замаено загледана во грнчарот. Не можеше ни да сфати колку ненадејно ѝ се најде главата во неговите раце. Само чу дека штракнаа ножиците и едно перче од нејзината бујна коса ѝ се оддели од главата и како летно облаче ѝ помина пред очите. Грнчарот ја подврза косата и горниот крај ѝ го залепи на една грутка влажна глина. Речиси ја посади во глината. Потоа ја праша за името и презимето, за датумот на раѓањето, за родниот крај… Ѓувезија Дубровска одговараше послушно, без ниеден знак на противење. Всушност, таа и не знаеше што прави.
На излезот од грнчарницата ја удри некој топол воздушен бран што ѝ помина по коските како земјотрес. За малку да ја кутне, да ја онесвести. Кога се созеде, ја виде и Сија Хаџибанова. Седеше на еден камен, собрана и премалена. Вилицата и се тресеше, усните ѝ трепереа и нешто нејасно ме молеа.
– Што ти е, праша Ѓувезија Дубровска.
– Ми е страв, рече Сија Хаџибанова.
Ѓувезија Дубровска ја фати за рака и се обиде да ја исправи. Но во дланката осети пот и влага, како да држеше студена кал и тиња.
– Што ти е, повтори Ѓувезија Дубровска, целата си жива вода.
– Ми е страв, повтори и Сија Хаџибанова. И од тебе ми е страв, повторуваше целата избезумена. Како часовник ѝ чукаше целото тело.
– Смири се, рече Ѓувезија Дубровска, стравот е само несвесно чувство.
– Што ти направи грнчарот, праша Сија Хаџибанова.
– Ништо, рече Ѓувезија, ми пресече малку коса.
– Можеби затоа ми е страв, рече Сија Хаџибанова.
– Но мене ми пресече, рече Ѓувезија Дубровска.
– Затоа ми е страв и од тебе, рече Сија Хаџибанова.
– Ама, започна Ѓувезија Дубровска, но реченицата не ја доврши. Всушност, не сакаше да го чуе одговорот. Стравот што го покажуваше Сија Хаџибанова почна полека да ја префаќа и Ѓувезија Дубровска. Ѝ се заденуваше како сипаница, како коњска мува. Наеднаш се почувствува излажана и ограбена. Иако беше свесна дека косите се стрижат и се бричат, таа сето тоа сега го разбра како одземање на еден дел од нејзината глава. И почна едно по друго да се пофаќа по главата и да си ја бара таа лузна што ѝ ја направи грнчарот.

2.

Кога се врати дома, веќе веруваше дека во Аванос ѝ останало нешто повеќе од едно перче коса и дека дома си дошла сосема празна. И уште веднаш почна да ѝ шуми нешто на главата. Нешто како ветар кога влегува во шума, меѓу суви лисја. Господи боже, си рече, зар косопасот ми се качи на глава. Можеби беше нечиста раката на грнчарот, си мислеше, а можеби неговите ножици. И фати да се чеша над челото, зад ушите, по темето. Под ноктите ѝ влегуваше кирот од кожата, ама јадеж не ѝ се јавуваше. Како да чешаше туѓа глава. Но кога си погледна во рацете, не можеше да им поверува на очите: цели тутки влакна ѝ беа намотани околу прстите. Како на гребен, како на гребло. И тогаш ѝ се вивна некој пламен, целата се вџаши. Викна:
– Мајко, дојди да видиш!
– Што да видам, праша мајка ѝ.
– Нешто имам на главава…
– Не будали се, ѝ вели мајка ѝ.
– Вистина е, вели Ѓувезија Дубровска, го слушам и звукот. Како да ми пасе некој полжав, како да ме лази некоја гасеница. Така ми шуми во главава, вели.
– Ти шуми во главата, вели мајка ѝ.
– Гледај, вели Ѓувезија Дубровска подавајќи ги рацете.
– Што те натера да си ја кубеш косата, несреќо?
– Некој друг ми ја кубе, вели Ѓувезија Дубровска.
– Јас ништо не гледам, вели мајка ѝ.
– И јас ништо не гледам, вели Ѓувезија Дубровска, но слушам. Некоја болест ми се качила на главава и го слушам мрдањето на влакната.
– Ќе ти помине, вели мајка ѝ, нема заматена вода што не се избистрила.
– Ова не поминува, вели Ѓувезија Дубровска. Веќе ми е страв да си ја пофатам главава. На секој допир ми капе косата. Како роса ми капе, вели.
– Ами од кога така?
– Не знам, вели Ѓувезија Дубровска, од вчера, од завчера. А можеби сето тоа почна уште во Аванос. Откако еден грнчар ми зеде коса од главата. Оттогаш нешто постојано ми шепоти: кога сакаш да умреш и колку време сакаш да умираш? И кај сакаш да ти продолжи животот по смртта? А јас знам дека човекот цел живот умира. Само што ќе се роди и почнува да умира, вели Ѓувезија Дубровска.
Мајка ѝ стоеше над неа и ја слушаше занемена. Ѝ се стори дека кренала висок оган и дека блада со нездрав разум. Кога се прибра само праша:
– Ами што те избудале да оставаш коса?
– Грнчарот, рече Ѓувезија Дубровска. Ми рече: овде ќе бидеш вечна, постојано жива. И по сто, и по илјада години. Косава секогаш ќе те брани и секогаш ќе сведочи за тебе. Таа никогаш нема да побели и да остари.
– Да чува господ и да брани, рече мајка ѝ, ти ја пушташ по светот, а таа ти се враќа без глава. Како дозволи, чумо една, да те стрижат како овца, писна и ја поткаса устата. Се прекори за тоа што го рече. И самата не знаеше како ѝ избегаа од устата тие пакосни зборови што беа толку блиску до клетва и прокоба. Таа никогаш така не подвикнала. Ѝ падна жал и се расплака. Треба јас да плачам за тебе, мајко, рече Ѓувезија Дубровска и стана, ја прегрна. И после, така прегрнати, обете плачеа заедно.
Долго и мачно ѝ врвеше времето на Ѓувезија Дубровска. Денот ѝ поминуваше во страдање, а ноќите во долга бессоница. А кога ќе успееше да заспие, сонуваше морничави соништа. Нејзината глава беше постојано во рацете на грнчарот. Ја замесуваше во глината, ја вртеше на грнчарското тркало и правеше разни форми од неа. Беше ужасно да се гледа како устата ѝ ја префрла на челото, очите на тилот, а ушите под гушата. И како потоа, со еден брз зафат на палецот, пак ѝ ги враќа на местото. Потоа ја ставаше да се пече заедно со сите со уплашени очи и целата испрскана со студеникава пот. И го раскажуваше сонот на мајка си и мајка ѝ не знаеше кој пат да го фати. Бараше помош од господ, а бараше и по клиниките. Но и дерматолозите беа изненадени и збунети: секој одредуваше различна дијагноза и секој препишуваше различни лекарства. Треба да се разбуди коренот на косата, велеа, треба да му се подобри почвата. Како да се работеше за бостан, за зеленчукова градина. Од исхраната ѝ ги исфрлаа мастите, а ѝ ги внесуваа витамините и минералите. И таа испи сè што ѝ дадоа и се намачка со сè што ѝ рекоа, но подобрување немаше. ‘Рѓата сè така ѝ стоеше на главата: копаше, кубеше, си работеше и никако да запре, да се помрдне. А времето брзаше, дали брзаше. На крајот и лекарите почнаа да креваат раце. Велеа: се работи за некое подмолно заболување на косата што го нагризува нејзиниот корен. Некој непознат паразит, некоја ларва, габа, што ли…
– Ами спас, прашуваше мајка ѝ со стегнато грло и пелин во устата.
– И болеста е природна состојба, ѝ велеа, а од секоја болест не се умира.
Ѓувезија Дубровска веќе мислеше дека секој се подбива со нејзината несреќа. Имаше денови кога не сакаше и со никого да зборува. Само стоеше така со замрежени очи и загледана некаде во нешто, којзнае во што. Но најчесто главата ја држеше наведната над скутот. Во тие мигови на потиштеност не зборуваше дури ни со мајка си. Но мајка ѝ никогаш не ја остави сама. Ако е за право, таа и немаше на кој друг да ја остави. Татко ѝ ги напушти веднаш по нејзиното раѓање и таа не го познаваше. Но мајка ѝ не ја напушташе надежта. Таа и сега веруваше дека надеж секогаш има, само треба да ѝ се пронајде адресата. Безнадежни се само оние што имаат малку вера, велеше. И почна да ја носи по бајачки, по гатачки, по кушачки. Тие, дувајќи и потплукнувајќи, ѝ шепотеа нешто над главата, ѝ помагаа да се одврзе маѓијата. Но помошта од нивните вештини никаде не се гледаше. Помошта секогаш доаѓа со задоцнување, мислеше мајка ѝ, и да се чека, значи да се денгуби. И таа ниеден час не подзапре да чека. Првин почна да ја мачка со винска киселина. Имаше чуено дека и Исус Христос, кога бил распнат на крстот, побарал винска киселина. Само малку да му ја наквасат устата. И учениците негови, или ангелите негови, му носеле скришум, му го враќале животот. Ѓувезија Дубровска рече:
– Јас ја видов казната негова, а тој не сака да ја види мојата.
– Тој сè гледа, рече мајка ѝ, но и тој одбира што да гледа побргу. Има и поголеми несреќи за гледање на земјава, рече.
Главата на Ѓувезија Дубровска со денови мирисаше од винска киселина. Но косата и понатаму ѝ паѓаше. Напати ја фаќаше бес, а напати само безизразен очај. Едно извесно време ја посетуваше Сија Хаџибанова, но и таа престана да доаѓа зашто не знаеше како да ја утеши. А можеби се плашеше од болеста што не поминува. Но Ѓувезија мислеше дека веќе сите се грозат од неа. Велеше: колку малку убавина има животот, а колку многу болка. Само кога ќе им притребаш на луѓето, велеше, само тогаш се сеќаваат на тебе. Се чувствуваше слаба и беспомошна, речиси отфрлена и заборавена од сите. Мајка ѝ се обидуваше да ја храбри со грижливо одбрани зборови. На земјава владеат и полоши работи, велеше, но не завршуваат сите лошо. Голем е господ и милостив и по секое лошо иде добро, велеше и продолжуваше да ја лекува со други мевлеми. Ту ја мачкаше со чај од боливач, ту со говедски измет. Главата на Ѓувезија ѝ смрдеше на лепешки и таа помислуваше дека ѝ е фрлена на некое селско буниште. А таа не можеше да седне, да здивне: постојано ѝ ги лекуваше лековите. Почна да ја ложи и со крпи натопени со сок од толчени коприви и брезови кори. Ѝ ја завиткуваше главата, ѝ ја повиваше како дете пеленаче.
– Не, мајко, велеше Ѓувезија Дубровска, нема никогаш да ми се врати косата.
– Никогаш не вели “никогаш”, ја кореше мајка ѝ.
Но главата од Ѓувезија Дубровска и понатаму се шуреше, се одголуваше. Почнаа да ѝ се бројат и влакната што ѝ стоеја како подгорена трева. Можеше и со рака меѓу нив да поминеш и пак да не ги досегнеш. Се плашеше да се види на огледало. Всушност, таа секаде го гледаше само она што ја потплашуваше. На крајот почнаа да ѝ се кубат веѓите, клепките, ѝ се соголи целата глава. Ѝ се покажуваше само огулената кожа поплавена со непријатно црвенило и красти. Тогаш мајка ѝ рече:
– Ќе се вратиш назад и ќе си ја земеш косата од грнчарот. Маѓијата ти е таму врзана, рече.
– Како ќе се покажам ваква, рече Ѓувезија Дубровска, сите ќе избегаат од мене. Само што ќе ме видат и ќе избегаат, рече.
– Ќе си врзиш шамија, рече мајка ѝ, таму и така жените си го покриваат лицето.
– Таму носат и трето око, навезено на грбот од кошулата, рече Ѓувезија Дубровска. Да гледаат и напред и назад, рече, да се вардат од уроци.

3.

Една година подоцна, речиси во истото време, Ѓувезија Дубровска се врати во Аванос. Автобусот само подзапре и таа слезе губејќи се во високите думани усвитена прав што се кренаа повторно зад него. А кога правта се стаи, виде дека таа е единствениот човек што слегол од автобусот. Клепаше со очите и не веруваше. Уште повеќе не веруваше дека градот ќе го најде празен. Ја немаше онаа врвулица луѓе која постојано нешто продаваше или купуваше. А ги немаше и оние купишта грнчарски садови над кои се мешаа сите јазици на светот. Стоеше сама на патот, како заслепена утка. Правта и ги глочкаше очите, во устата ѝ крцкаше песок. Сенката ѝ излегла негде под стапалата и никаде не ѝ се гледаше. А сонце имаше колку да сакаш, но и сонцето не објаснуваше ништо. Беше кренато високо на небото, како секогаш да било таму, како никогаш да не се поместило. Беше тоа некое друго сонце, многу поголемо од нашето. Барем од она што го познаваше Ѓувезија Дубровска. Господи, си рече, дали луѓето избегаа или јас слегов во некој напуштен град? Но таблата не можеше да ја излаже: таму сè уште пишуваше Аванос. Одеше и се утараше со збркан поглед меѓу празните и кривулести улички. И тогаш забележа дека сите врати и прозорци од куќите се затворени. Од никаде не се појавуваше жив човек, жива здивка. Ни куче да лавне, ни маче да претрча. Владееше некаква тешка тишина што ти создава мачнина во душата. Времето, како и сè друго, беше запрено, ништо не мрдаше. Дури и здивот ѝ застануваше, ѝ се заврзуваше. Се скачи до грнчарските работилници, но и тие имаа спуштени кепенци. Господи, повторуваше, зар навистина се иселил градов? И додека талкаше така низ него, имаше чувство дека некој оди по неа и дека постојано ѝ е зад петиците. Напати дури му ги слушаше чекорите. Но кога ќе се обѕрнеше, зад неа немаше никој. Сигурно си ги слушам сопствените чекори, мислеше Ѓувезија Дубровска. Во ваква тишина сè можеш да чуеш. Дури и чукањето на своето срце можеш да го чуеш како туѓо, дури и своето дишење…
Се осмели да тропне на една врата, но никој не ѝ отвори. Потоа запре пред друга и долго време се двоумеше дали истото да го повтори. Но кога се реши, забележа како да ѝ се присени нешто и како да ја гледа некој одозгора. Го забележа само со едно крајче од очите. Но кога ги крена очите, пак немаше никој. Всушност имаше еден прозорец подотворен само на едното крило. Беше тоа единствениот подотворен прозорец во градот. Барем нејзе така ѝ се чинеше.
Се истрани на една ширинка меѓу куќите и почна сило да вика: Еј, има ли жив човек? Викаше колку што ѝ држеше гласот, но никој не ѝ се оѕви. Ѝ се оѕиваше само нејзиниот грлест глас, ѝ се враќаше по стрмните и кривулести улички. Таа викаше: има ли жив човек, а и се враќаше само последниот збор. Само – човек, човек слушаше, а човек никаде немаше. Другите зборови ѝ остануваа заробени некаде меѓу слепите ѕидови на градот. Веќе не знаеше што да направи повеќе. Ја фати паничен страв и летна да бега надолу кон автобуската станица на патот. Веруваше дека некој автобус ќе помине и ќе ја земе, ќе ја изведе оттаму. Беше свесна дека таму е сè нејасно и опасно и не знаеше што да направи друго освен да бега. Ама, трчајќи надолу, пак почуствува дека и друг трча зад неа. Чекорите му ги слушаше постојано зад себе и постојано на иста далечина. Сега веќе знаеше дека, за да се решиш да бегаш, треба некој да те брка. И таа бегаше и збиваше не знаејќи како да си ја собере својата испокината душа. Низ ракавите и по слабините ѝ течеше жива вода. Шамијата на главата веќе ѝ беше мокра, а очите ѝ се полнеа со солена пот. Солта уште повеќе ѝ ги разјадуваше раните. Ја печеше, ја штипеше по целата глава.
Кога запре кај автобуската станица на патот, долго време не смееше да се сврти назад, да види кој е зад неа. Стоејќи така, само праша:
– Извините, дали е ова Аванос?
– Аванос, си го чу својот глас, си го препозна. А кога се сврте, ја фати неумолив ужас: на десетина чекори зад себе се виде себеси. Ѓувезија Дубровска стоеше пред Ѓувезија Дубровска. Се гледаа очи в очи, но ништо не проговорија. Ни едната нешто да праша, ни другата нешто да каже. Дали дека сега се разликуваа едната од другата? Зашто онаа Ѓувезија што стоеше пред неа сè уште имаше бујна коса на главата и не носеше шамија. Беше во истиот летен фустан и со истите плитки сандали обуени набосо. Го имаше дури и истото насмеано лице вцрвенето од виното на грнчарот. Недостигаше уште Сија Хаџибанова и сè да биде исто како лани. Значи, Ѓувезија Дубровска си го гледаше ланскиот дел од своето тело. Вистина, како во скршено, како во замаглено огледало се гледаше, ама ѝ се стори дека тоа е од големата омарина. Отпрвин ја фати некоја радост дека сепак не е сама во градот, но веднаш забележа дека таа има впечатливо издолжена сенка што се простираше речиси до неа. А Ѓувезија Дубровска немаше сенка. Откако се врати во градот, сенката не си ја виде. И при толку многу големо сонце сенката ниеднаш не ѝ се покажа. Зар сè што беше нејзино ѝ го презела од Аванос? Човек без сенка е само мртов човек, си рече Ѓувезија Дубровска сфаќајќи дека едната од нив тука е сосема непотребна. И наеднаш почна да снеможува: сè да ѝ натежнува и да ѝ откажува, да не е под нејзина волја. Главата ѝ се ошумоглавуваше, нозете ѝ се потскусуваа, ѝ се одземаше целото тело. Се топеше на горештината, се смалуваше како запалена свеќа. А онаа пред неа само растеше и ѝ го затвораше видикот, речиси целото небо. Стоејќи така, зашеметена на патот, сега уште посилно почувствува колку е неподнослив животот додека се ослободуваш од него. И пред да исчезне сосем, со последното делче од свеста се сети дека вечноста што ѝ ја вети грнчарот била само преминување од едно место на друго. И уште се сети дека таа, всушност, е овде дојдена само за да умре пред себеси, за да ја види смртта. Но барем виде и кај остана нејзиниот живот.
Потоа наслегоа некои врапчиња и почнаа како камења да се тркалаат на патот. Којзнае од кај дојдоа врапчињата и којзнае што бараа токму тука, кај што истлеа Ѓувезија Дубровска.

#b
1. Пештерски цркви и живеалишта на првите христијани
2. Град во Анадолија, средна Турција.