Читам во весниците дека неодамна во една од Кореите организирале средба на мајка со умрена ќерка, како што тоа веќе вообичаено се вели, благодарение на новите технологии, кои се толку нови што почнале да темнеат во јазикот и да добиваат несетени димензии на минатото. Седејќи сама, наспроти холограмот на ќерката, вознемирената и расплакана жена се збогувала со детето, кое во неколку наврати ѝ повторило дека е добро и ѝ ја објаснило неопходноста од заминувањето. Набљудувачите, таткото и синот, се известува понатаму, биле видно вознемирени, пишува видно вознемирени, што подразбира дека може да се биде и поинаков, не-видно вознемирен, длабоко потресен, на пример. Во расправата што следувала, едни предупредувале на бизарноста и опасноста на практиката на организирање средби со мртвите, а други во нивното збогување препознавале ублажување на траумата, исцелување и закрепнување.
Требаше ли да имам мислење за тоа и да се вклучам во расправата со својата загриженост и стравови? Каква врска со мене имаат таквите вести? Внесуваат ли немир во мојата непостојна работна соба, во пренесување и читање книги на одредени места испреплетени со работа и обврски? Сум читал ли веќе за таквите доаѓања и не ми е ли по нешто познато од сето тоа? Сосема сигурно новинарскиот текст, штуро и поедноставено, го изнесува она што во јазикот на поезијата се случило на посериозен и подолгорочен начин. Само кога? Не е ли поезијата во опасност дека задоцнила додека зборува за стварноста која пред нашите очи се менува и исчезнува. Можно е песната, во стремежот за целост, да ја изневерува причината за стравот и радоста, минливоста и вечноста, а тогаш во тоа ја спасува детаљ, колоквијалност, незнаење, лудило.
Ме затече така во средиштето на песната на Андријана Кос Лајтман „Холограми на тишината“ (Stepenice za Stojanku K., Zagreb, VBZ, 2019) возбудлива најава на она што „уште само малку“ ќе нè посети од оксиморонската мината иднина. Со посредство на уредите од oдредени точки во вселената, вели поетесата, ќе примаме глетки што се случиле одамна. Навидум наивно се обновува верувањето дека поради меѓусебна оддалеченост на планетите, која се мери со светлосни години, можно е глетките, одамна изгубени во нашите животи, да траат на друго место исполнувајќи го времето меѓу стварноста и сонот, бездната и јазикот кој ги одредува границите на светот: „Згаснати животи како замрени жижици / ќе треперат пред нашите очи./ И тие ќе треперат пред заборавените слики / кои ќе ги гледаат по вторпат“.
Можам да се сетам, кога првпат слушнав за таа теорија – помеѓу наивниот занес и сигурноста на науката (како всушност да не е обратно) – на трепетот и возбуденоста од помислата што би можел во својот живот да спасам од заборавот или одново да проживеам, верувајќи во вселенскиот холограм. Интересно е дека тогашниот детски попис е поопширен од сегашниот, иако по толку време животните, интимни загуби се поголеми и посериозни. Но ништо не би преселил на оддалечена точка на за мене непозната планета. Сè е присутно и отсутно: во главата, во јазикот.
Неслучајно, на воведното место во книгата се наоѓа песната на Дарко Цвијетиќ „Воландова годишница“, која ја реконструира трагичната смрт на шестгодишната Стојанка К. за време на војната, јули 1992. Бизарноста и мачнината, минливоста и баналноста на времето што доаѓа во цитираната песна, една од оние што зборува за „јажињата со отпечаток на вратот“, ја обележуваат работата за правење скали за Стојанка К. Со преземањето на другиот текст, се потврдува и се одрекува неговото контаминирачко влијание врз контекстот на книгата која воспоставува сопствени координати, која бара за себе (и својот читател) нови значења, подвижни и неподвижни места. Станува збор за перспектива на второполовиот јас, оној што ни се обраќа говорејќи „Цела ноќ садеше сиви букви/ во сива градина/ закашлан и слеп“.
Убавата и заклучна последичност од прашината и пишувањето, буквите и слепилото, засадувањето во сивата градина, ја затвора песната, но и нуди клучеви, отвори и премини, на патот од земјата до „вселената“. Поетската работна оптика е заокружена во сигурниот и домислен крај на песната, која се шири и создава план за идна, онаа што живее од метаморфози и уверувања дека постои врска меѓу пишувањето и мракот, враснувањето во мракот и излегувањето од него „додека тие чекори пеат“. Нејзината храброст е во свртеноста кон она што се случило и што би можело да се повтори. Нашите блиски и далечни, „меридијани на опрженоста“, не се случајни, тие упорно зборуваат за писмото и јазикот кој се надоместува со различно и исто: понорот и мракот. Но да не заборавиме, станува збор за градење скали за онаа што настрадала на трагичен и случаен начин. Поезијата настанува и го продолжува своето траење осмислувајќи го во јазикот она што ни доаѓа, она што ни се заканува. Што ни се заканува?
Верувањето дека јазикот на поезијата посредува во остварувањето и стивнувањето на светот е еднакво на мислата за тоа дека непосредното минато е недовршен дел од иднината. Помеѓу нив е стварноста, неретко отсечена, недоречена и нејасна во својата присутност. Речиси и да сме се помириле со тој презент, меѓусостојба и недовршеност, со тоа истрајување „во самотните подруми на новата онтологија“ (Е-гробови). Во подрачјето на очекуваната (посакувана) иднина поетесата ја заробува она што е веќе напишано, прочитано: не ѝ преостанува ништо друго освен да се грижи за фразата и парафразата, за извикот – избегнувајќи го довршеното и документираното, читаното и прочитаното… Таа не-смислата ја бара во солилоквиумот на никој друг туку на Тристан Цара, „зашто ДАДА не значи ништо“. Верзалот и не-значењето одеднаш се сигнал, уред за изградба на скали, за дослух со далечното и непосредното, трагичното и изгубеното, обичното и присутното: „По гибелта / надеж во прочистеното човештво. / Затегната како детска пелена на ветрот“.
Да се оди и да се чита?
Треба ли да се застане и да се ослушнува?
Кажано е дека и онака сè е во дидаскалиите!
(Од хрватското книжевно списание „Тема“, бр. 1,2,3, 2022 година)