Веројатно, постои некое правило според кое човек памети и заборава, но бидејќи приказните за сеќавањето, најчесто, се историја или фикција, избегнуваме да мислиме за таквите правила.
Миленко Јерговиќ, Историска читанка
Актуализацијата на тријадата книжевност – историја – меморија, меѓу другото, се реализира и преку проблематизирањето на традиционалната дистинкција книжевност – историја, во што свој придонес имаат и одредени видови меморија1F, идентификувани во историски, т.е. во книжевен контекст. Комплементарноста, како основен принцип врз којшто се темели оваа тријада, се потврдува на две рамништа: прво, книжевноста и историјата се две дискурзивни практики, чијшто однос во последниве децении е подложен на повеќекратни редефиниции, коишто, меѓу другото, се темелат и врз потенцирањето на заедничките мнемонички аспекти; второ, книжевноста и историјата се идентификуваат како два дискурса за минатото, како две мнемонички практики, како два начина на паметење на историската стварност, но и на нејзино пре-обликување. Низ призма на оваа релација, книжевноста, во континуитет, ја пополнува и ја дополнува историјата – нејзините празнини, белини, „темни места” – низ постапките на фикционализација, на ре-интерпретација, на ре-визија и на пре-осмислување. Во таа насока, се актуелизираат неколку теориски категории (постмеморија, апокрифна историја, креативен анахронизам, фигури на меморија), коишто се корисни интерпретативни алатки, особено илустративни во однос на трансгресиите книжевност – историја и во однос на идентификувањето на нивните заеднички мнемонички аспекти.
Tеориски контекстуализации
Во историографски контекст односот историја – меморија повеќекратно е елабориран и аргументиран.2F Доминик ЛаКапра посочува две причини кои го објаснуваат враќањето кон меморијата и нејзиниот однос кон историјата: покрај поширокиот културолошки интерес за местата на меморија, релевантен е и феноменот на траумата, главно, од аспект на одложеното препознавање на значењето на трауматичната серија настани. Во рамки на истражувањето на сведоштвото како еден круцијален извор на историјата, ЛаКапра ја воспоставува дистинкцијата примарна – секундарна меморија: меморијата на „личноста која ги проживеала настаните и се сеќава на нив на одреден начин“, односно меморијата која резултира од „критичката работа врз примарната меморија, било од страна на личноста која иницијално ги има релевантите искуства, било од страна на аналитичарот/посматрачот/секундарниот сведок каков што е историчарот“ (1998, 20-21). Несомнено, во однос на траумата меморијата секогаш е секундарна, т.е. е афектирана од елементи кои не се деривирани од искуството: она што се случило не е интегрирано во искуството или директно запаметено, така што настанот се реконструира врз основа на неговите ефекти и траги.
Книжевноста, подеднакво, поседува капацитет и потреба да го искористи трауматичниот настан како предлошка и да ги трансформира сведоштвото за него во книжевен контекст и да воспостави однос кон историјата/историографијата. Мнемоничките аспекти на книжевноста се потенцирани во одделните теории на интертекстуалноста каде што на книжевноста ѝ се припишува висока мнемоничка моќ. Во таа смисла, интертекстуалноста е сфатена како меморија на текстот: со посредство на интертекстуалноста, просторот на паметење е впишан во текстот, исто како што текстот се впишува во просторот на меморијата, пополнувајќи го просторот меѓу текстовите. Значи, секој текст, преку својата интертекстуална обележаност, се впишува во текстовната меморија на културата и, истовремено, ја реорганизира, создавајќи сопствен мнемонички простор кој, пак, е имплициран со неговата интертекстуалност. Оттаму, книжевниот текст е видлив модус кој ги демонстрира мнемоничките процеси во книжевноста, сфатена како „мнемотехничка уметност par excellence, бидејќи ја втемелува меморијата на културата“ (Лахман 2002, 209), т.е. бидејќи самата книжевност е чин на паметење. Барајќи го најмалиот заеднички содржател на историјата и на книжевноста низ призма на нивните мнемонички аспекти, стануваат клучни неколку точки, коишто веќе добиле теориска аргументација:
1. Современите историографски и книжевни теории, повикувајќи се на сопствените практики, ја заговараат тезата за текстуално посредуваниот пристап кон минатото.
2. Интертекстуалната втемеленост на историскиот/книжевниот текст го имплицира говорот за минатото како чин на интерпретација на интер-текстовите од и за минатото.
3. Текстуално посредуваниот пристап кон минатото (книжевен/историски), ги вклучува и дискурзивните и наративните димензии.3F Ако враќањето кон минатото се реализира дискурзивно и наративно, тогаш пристапот кон него не се темели само врз серијата настани (т.е. врз нивната реконструкција), туку и врз наративните пре-обликувања на минатото, потврдувајќи ја приказната како едно од „најмоќните симболични места на меморијата“ (Ќулавкова, 2009). Хејден Вајт, во намерата да го потврди доближувањето на историјата до книжевноста, сфатени како две конкурентни нарации за минатото, констатира дека наративните претстави не содржат само фактички искази и аргументи, туку и поетски и реторички елементи со коишто пописот факти се трансформира во приказна (2003, 35-37).
4. Историскиот и книжевниот пристап кон минатото се втемелени врз принципите на селекција, конструкција и интерпретација: тие зумираат определен сегмент, аспект, детаљ, при тоа сугерирајќи извесна перспектива, верзија и визура, конструирани низ интерпретативните процеси, без претензија кон веродостојна репродукција.
5. Историчарите и романсиерите, во дискурзивно-наративните обликувања на селектираните настани, ги нудат сопствените репрезентации, јазично посредувани и обликувани. Значи, историските/книжевните претстави на минатото се изведуваат во согласност со одредени конвенции – оние на јазикот, на репрезентацијата, на медиумот.
6. Историските/книжевните репрезентации на минатото се мотивирани со потребата да се осмисли минатото, да се ситуира во определени значенски рамки, да се подведе под определена историја. Практично, тоа ја одредува приоритетната позиција на сегашноста како спознајно ретроактивна позиција од којашто историчарите/романсиерите, ре-интерпретативно и мета-интерпретативно, му пристапуваат на минатото. Конечната импликација на оваа инверзија упатува на фактот дека се воспоставува релацијата со одделните облици на претставување на минатото, така што, во крајна линија, секоја сегашност генерира „свое“ минато. „Историјата повеќе не нуди информација за res gestae, туку таа е само игра на различните гледишта на historia rerum gestarum“ (Грос 2006, 592). Токму оваа дистанца меѓу минатото и сегашноста овозможува секоја реконтекстуализација на минатото да се реализира како процес на пополнување на дистанцата со интерпретативни конструкти.
Интерпретативни контекстуализации
Нема книжевност без сеќавање, без минато и без носталгија: ако забораваш лесно, никогаш нема да напишеш ништо.
Миленко Јерговиќ, Историска читанка
Интерпретацијата на одделни примери од балканската книжевност ќе ги илустрира можните трансгресии на книжевниот и на историскиот дискурс и афирмирањето на нивните заеднички мнемонички импликации.
1. Постмеморија: имагинативните проекции на втората генерација
Заедничкиот интерес на книжевноста и на историјата за трауматичното минато4F и за неговите репрезентации се потврдува и во паралелизмот меѓу два теориски концепта: секундарната меморија (во историографијата) и постмеморијата (во книжевноста/уметноста). Постмеморијата, постулирана од страна на Мариан Хирш (која првично, произлегува од нејзините автобиографски читања на дела од втората генерација уметници), го опишува „односот на децата на преживеаните на културалната/колективната траума спрема искуствата на нивните родители, искуства кои тие ги паметат само како приказни/слики со кои пораснале, но кои се толку моќни, што ги конструираат и нивните сопствени мемории“ (Хирш 1999, 8).Оваа структура на транс/интер-генерациска трансмисија на трауматичното искуство и на знаењето за него е обележана со „темпорална и со квалитативна разлика во однос на меморијата на преживеаните“ (Хирш 1999, 8), со квалитетот на секундарност (меморија на втората генерација), втемелен врз преместувањето и врз задоцнетоста. Меѓутоа, постмеморијата не подразбира автобиографска заднина: таа го означува интерсубјективниот и трансгенерацискиот простор на сеќавање и упатува на културалната/колективната траума која не е тесно заснована врз идентитетот или врз семејната поврзаност, ниту пак само врз етничкиот/националниот идентитет. Еден од дефинирачките аспекти на постмеморијата се однесува на нејзината текстуална природа – на нејзиното потпирање врз слики, врз приказни и врз документи кои се пренесуваат од една генерација на друга. Впрочем, и во анализите што ЛаКапра ги спроведува врз книжевни и врз филмски дела, како и во анализата на семејните фотографии од страна на Хирш, еднакво е потенциран „компликуваниот збир односи меѓу трауматичниот настан, меморијата и имагинацијата“ (ЛаКапра 1998, 180), т.е. процесите на рекреација, на проекција и на имагинативно инвестирање врз кои се потпира постмемориската врска со минатото (Хирш, 1999). Токму овие постапки (а не сеќавањето) го обезбедуваат посредувачкиот однос со минатото што ја статусира постмеморијата како особено моќна форма на меморија. Во книжевните дела на припадниците на втората генерација очигледно е поместувањето од документарно-тестимонијалната позиција (која е одлика на припадници на првата генерација), така што нивните дела додаваат нови димензии, главно, во насока на толкување на минатото од дистанца – низ призма на знаењето кое претходно го немале. Во балканските литератури, речиси целокупниот опус на Данило Киш (1935-1989) може да се ситуира во постмемориска рамка, почнувајќи од романот Псалм 44 (1962): „А и тој роман, Псалм 44, заснован е врз моето сопствено искуство како и врз сведоштвата на оние наши ретки роднини кои се вратија од логорите“ (Киш 2007, 152).5F Но, Киш ќе понуди поширока постмемориска рамка, земајќи новинарска репортажа како прототекст за романот,6F така што ја надминува строго семејната постмеморија. Еден од заедничките деноминатори на секундарната меморија и на постмеморијата се однесува на нивната посредувачка димензија. Според Хирш научните и уметничките дела на потомците потврдуваат дека и најинтимните семејни знаења за минатото се посредувани преку широко достапните јавни слики и наративи. Во таа насока, и ЛаКапра заклучува дека секој обид да се репрезентираат настаните кои не се искусени се сведува на претставување на нашите посредувани искуства со меморијата, така што „подоцна родените ќе го запознаат холокаустот само преку посредуваната или секундарната меморија и, пошироко, преку медиумите на популарната култура“ (1998, 173). Во случајот на Киш посредувачките аспекти во претставувањето на минатото, кое се случило зад неговата меморија се обезбедени низ повеќекратни медијации: покрај посредувачката улога на сведоштвата на преживеаните членови од семејството и предлошката (новинарската репортажа), се актуализира и медијацијата на поширокиот општествено – политички и книжевен контекст во повоена Југославија: „Кога ја пишував таа книга, ми се чинеше дека дојде мигот да се ослободам од одредени теми кои интимно ме притискаа. Но, тие теми беа во апсолутна несогласност со она што во југословенската книжевност се пишуваше за војната, не само тематски, туку и стилски. Мислам дека и постоењето извесен латентен отпор кон еврејската тематика во југословенската стварност ми помогна во барањето на она што го нареков своја книжевна метафора…Сакам да кажам: својата еврејска компонента ја прикривав во белетристичките дела, бидејќи се плашев и од тежината на фактите кои се опасни за книжевноста и од можноста да станам или да ме прогласат за писател на малцинството” (2007, 152-153). Постапките на „проекција, на имагинативно инвестирање и на креација“ со коишто е обележана посредуваната и интерпретативната природа на постмеморијата, исто така, се присутни и во Псалм 44.7F Ако во отсуство на сопствено искуство, имагинацијата го структурира односот меѓу постмеморијата и историјата, тогаш постапките на фикционализирање се начин на пополнување на празнините на постмеморијата. Во романот на Киш ре-креативните аспекти на наративната постмеморија се евидентни на структурно рамниште: асоцијативните поврзувања на различни наративни состојби, испрекршената нарација, мултифокализацијата, аналептичките прекинувања се доминантните постапки кои потврдуваат дека постмеморијата не е сочинета само од настани, туку и од нивните репрезентации и интерпретации и којашто, на тој начин, ги преосмислува одделните настани од минатото, фокусирајќи се врз модусите на нивното книжевно претставување и разбирање. Мотивираноста на овие постапки ја објаснува и авторот, особено, во врска со фигурата на таткото. „Сцените во кои се појавува мојот татко се вид негатив, слики на негово отсуство … Оттаму, потекнува потребата да го домислам неговиот лик, да ги премостам празнините меѓу две негови појавувања. Впрочем, таа постапка е слична на онаа што ја применувам при градењето на ликовите за кои постојат документарни поединости, извесни биографски факти, недоволни, а меѓу два податока зјапа празнината која треба да се дополни со цврстата материја на фантазијата, а која според силата на уверливоста ќе ја има силата на документот“ (Киш 2007, 15- 16).
2. Апокрифна историја: одмаздата на сеќавањето
Книжевните стратегии на создавање апокрифна историја се особено популарна постапка на ре-интерпретативно дополнување на историографијата. Апокрифната ревизија се реализира двојно (Мекхејл, 2001): преку дополнување на историските записи, со цел да се актуализира она што било превидено, потиснато или заборавено, па, за таа цел, се оперира во т.н. „темни места“ на историјата или преку поместувањата по однос на официјалната историја што, пак, се реализира преку кршење на ограничувањата на „темните места“ на историјата. Во крајна линија, и двете варијанти апокрифност генерираат идентичен ефект: тие посредуваат во воспоставувањето напоредност меѓу официјално прифатената верзија на историјата и друга (радикално), различна, фикционализирана верзија, фокусирајќи се врз пишувањето истории на исклучените, на оние кои се прогонети во „темните места“ на историјата. Апокрифните истории (како и постмеморијата) ги изложуваат „имагинативните маневри на интерпретацијата пост фестум“ (Веселинг 1991, 168), при тоа откривајќи ги и субјективните деформации на историјата во епистемолошки категории.
Романескната ре-интерпретација која се концентрира врз „темните места“ на историјата, т.е. врз оние „аспекти за кои официјалните записи не известуваат“ (Мекхејл 2001, 87) е илустрирана во романот Александар и смртта (1992) на Слободан Мицковиќ: романот зумира настан којшто останува недоволно познат во историографијата – смртта на Александар Велики и неговиот погреб. И, додека историскиот архив непорекливо го верификува постоењето на големиот освојувач, главно, низ призма на неговите освојувачки подвизи, ќе остане замолчен по однос на оние аспекти врз кои се фокусира романот: неговата смрт и погребот. Мицковиќ, искористувајќи го овој вакуум во историографските записи, ќе се „ослободи“ и од присуството на императорот: присутни се само сеќавањето на него и желбата да се влезе во трагата на последните денови од неговиот живот и, уште повеќе, неговата судбина по смртта. „Темните места“ во историографијата ќе послужат како повод за воспоставување на ревизионистичките релации кон историските записи и за афирмирање на постапките на ре-интерпретативно пополнување на вакуумот. Апокрифната историја во романот, преку која се воспоставуваат интертекстуалните релации со „темните места“ во историјата, т.е. со историографските текстови, може да се чита и во насока на ревизионистичко ситуирање на постојните текстуализации на историскиот референт во еден нов (романескен) контекст. Генерирањето на апокрифна историја, односно сугерирањето на постоењето раз-лична верзија на историјата ја доведува во прашање доверливоста на официјално етаблираните верзии на историографијата. Во согласност со тоа, апокрифното поткопување и релативирање на тие верзии интервенира и во односот меѓу историјата и романот/книжевноста.
3. Креативен анахронизам: интерпретативните игри меѓу сегашноста и минатото
Книжевноста, честопати, прибегнува кон интенционално користење на анахронизмите во различни облици, постапка што Брајан Мекхејл ја именува како креативен анахронизам. Илустрацијата на оваа постапка, повторно, ќе ја пронајдеме во романот на Мицковиќ:
„А од овој човек првпат го слушнав зборот кој ќе ме следи и по смртта та нема да ми биде мирна. Цел ќе останам, неизгниен во оваа ќелија во која сакав да ме остават по смртта и да го затрупаат влезот …. Тој го нарече, тој него го нарече Александар Велики“ (Мицковиќ 1992, 326).
Во овој цитат ликот-наратор ја соопштува информацијата дека Александар, педесет години по неговата смрт, го добива атрибутот Велики.8F Меѓутоа, овде станува збор за „невин“ анахронизам, бидејќи се задржува на рамниште на дискурсот на нараторот: не навлегува во фикционалниот свет на романот, така што се истакнува темпоралната дистанца меѓу чинот на нарација и настаните за кои се раскажува. Оваа постапка ја потенцира тензичната и ре-интерпретативната врска меѓу минатото и сегашноста, а којашто во романот е артикулирана како врска меѓу минатото за кое пишува/сведочи и сегашноста во која пишува/се сеќава. (Апокрифноста ја генерираше онтолошката тензија меѓу официјалните и алтернативните верзии на историјата).
Анахронистичките тензии меѓу минатото и сегашноста ги актуелизира и Миленко Јерговиќ во Историска читанка. Насловот е симптоматичен по однос на сугерирањето на трансгресивноста меѓу книжевноста и историјата и истакнувањето на нивните заеднички мнемонички аспекти, што се потврдува и во пролошкото објаснување на авторот: „Историска читанка не е ниту историја, ниту фикција, туку попис на она што постои како инвентар на една првенствено субјективна историја на градот, на земјата и на времето” (Јерговиќ 2006, 9). Иако остава впечаток на учебнички наслов, Јерговиќ нуди автобиографски наративи за минатото – и за персоналното, и за семејното, и за колективното. Анахронизмите кои ги обликуваат наративните конструкти за минатото, главно, се во функција на негово осмислување низ наративизација и интерпретација: „Оваа книга не говори за стварни настани, туку за сеќавањето на нив и за стратегијата на заборавањето. Во неа постојат криво запаметени имиња и години, градовите станаа други градови.“ (Јерговиќ 2006, 9).
Ако „наративизацијата на стварноста значи наметнување врз таа стварност форма на приказна” (Вајт 1990, 2), тогаш наративите на Јерговиќ го користат креативниот анахронизам како трансформација на минатото преку формалните барања на наративот, односно како модус на трансферирање на знаењето (за минатото) во раскажување (на минатото) што, недвосмислено, ја сугерира дистанцата минато-сегашност, настан-наратив за настанот, давајќи приоритет на вториот член во релацијата. Во крајна линија, се потенцираат и заедничките наративни (а не само мнемонички) димензии на историјата и на книжевноста.
4. Топосот фигури на меморија
„Фигурите на меморија … кои упатуваат на наднационални и на општоцивилизациски вредности и идентитети“ (Ќулавкова 2009, 43), односно „фигурите на сеќавање“ кои произлегуваат од „заемната игра меѓу поимите и искуствата“ (Асман 2005, 44)9F во книжевноста се покажаа како особено експлоатиран топос којшто е двојно индикативен:
1.во интертекстуална смисла: овој топос е една точка на пресек меѓу историјата и книжевноста, којшто ги илустрира начините на нивно текстовно надоврзување;
2.во интерпретативна смисла: бројните ре-контекстуализации и ре-интерпретации на фигурите на меморија не само што ја осведочуваат нивната трансформација, туку и амбивалентноста: тие не само што се толкуваат како специфични обележја на одделни култури/етникуми, туку еднакво може да се посматраат и како „симболични места во кои се вкрстуваат културите, како синоним за меѓукултурен дијалог и за споделени традиции“ (Ќулавкова, 2009).
Топосот фигури на меморија, покрај иманентната мнемоничка димензија, посредно, ги сигнализира и мнемоничките аспекти на историјата и на книжевноста: тие ги трансгресираат границите книжевност-историја, упатувајќи на нивната заедничка фиксираност врз одделни историски/реални фигури и на нивните репрезентации, текстуализации и интерпретации, односно врз начините на паметење во книжевен и во историски контекст. Во Мојот Скендербеј на Драги Михајловски реинтерпретативните и ревизионистичките рамништа се индицирани парацитатно – во насловот и во поднасловот. Курзивната обележаност на заменската форма во насловот (мојот) ја сугерира рецепцијата на текстот како придонес кон текстуалниот (книжевен/историски) комплекс за овој историски лик. Во таа насока, индикативен е и поднасловот, кој ја открива ревизионистичката тенденција на Михајловски: „Тринаест современи наративни напаѓања на оваа мошне малтретирана тема од гледна точка на едно непристрасно македонско перо со одбрана библиографија и заклучок“. Значи, авторот го реконтекстуализира овој топос во современ (наративен) контекст, претендирајќи да понуди само уште една верзија/перспектива/кон-текстуализација на оваа фигура на меморија, т.е. „да придонесе за расветлувањето на ‘темните’ делови од неговата историја и култура“ (Михајловски 2006,145). Дополнително, се сугерира потребата од надминување на строго етноцентрираните аспекти на посматрање на Скендер бег. Во поширока смисла, Михајловски го освестува токму мнемоничкиот, интертекстуалниот и трансконтекстуалниот аспект на фигурите на меморија, кои, на тој начин, стануваат маркери на „споделеното минато“.
„Скендербеј е голем како Шекспир. Како што Шекспир можеш да го пикаш колку сакаш во романтичари, реалисти, симболисти, модернисти, постмодернисти, па секаде ќе го збира, ама никаде целиот и до крај зашто тој е над секое ораничување, така и Скендербеј можеш да го пикаш колку сакаш само во православни, или само во муслимани или само во католици, или само во Албанци, или само во Македонци, Срби, Власи, Грци, па секаде е го собира, ама никаде поединечно нема да биде целосен. Зашто тој е сите заедно и над сите заедно“ (Михајловски 2006, 312).
Топосот фигури на меморија, како интертекстуален вид, потврдува дека референтното подрачје на конкретниот текст е ситуирано во подрачјето на другите текстови, конституирајќи се како меморија во текстот, во којашто, со посредство на другите текстови, се архивира културалното и семиотичкото искуство. Конкретната (интер)текстуализација на топосот не е само сеќавање на претходна текстовна конкретизација (прототекст), туку и сеќавање на претходните интерпретации на топосот. Мојот Скендербеј ја потврдува токму оваа димензија. Во согласност со семиотичките концепции на меморијата и на културата, историјата и книжевноста се видени како два семиотички система чиишто функции се состојат не само во трансмисија на постоечките информации (текстови), туку и во создавањето нови информации (текстови). „Историјата често ја нарекуваат паметење на човештвото … минатото ја чини содржината на паметењето, но без паметењето не е можно мислењето ‘сега’ и ‘овде’, тоа е длабинската основа на актуелниот процес на сознание. И, ако историјата е меморија на културата, тогаш тоа значи дека таа не е само трага од минатото, туку и активен механизам на сегашноста“ (Лотман 2006, 302). Впрочем, актуелните историски и книжевни претстави на минатото (конкретизирани низ концептите и постапките кои беа предмет на наш интерес) ја потенцираат таа инверзивна игра и размена на енергии меѓу минатото и сегашноста.
Литература
• Assmann, Jan. 2005. Kulturno pamčenje. Zenica: Vrijeme.
• Wesseling, Elisabeth. 1991. Writing History as a Prophet:Postmodernist Innovations of the Historical Novel. Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• White, Hayden.1990. The Content of the Form. Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press.
• White, Hayden. 2003. “Fabulacija povijesti i problem istine u reprezentaciji povijesti”, К. br. 1, str. 33-54.
• Gross, Мirjana. 2006. “O historiografiji poslednjih trideset godina”, Godišnјak Filozofskog fakultetea Sveučilišta u Zagrebu, br. 2, str. 583-609.
• Interpretations: The Black Arab as a Figure of Memory. 2009. Ed. by K. Kulavkova, Skopje: Macedonian Academy of Science and Arts, No.3.
• Jеrgović. Miljenko. 2006. Historijska čitanka 1, Zagreb:V.B.Z.
• Киш, Данило. 1983. Псалм 44. Загреб/Београд: Глобус/Просвета.
• Kiš, Danilo. 1987. Gorki talog iskustva. Prir. M. Miočinović, Split.
• Kiš, Danilo. 2007. Život,literatura. Prir. M. Miočinović, Beograd: Prosveta, 2007.
• LaCapra, Dominick. 1998. History and Memory after Auschwitz. Ithaca and London: Cornell University Press.
• Lachmann, Renate. 2002. Phantasia,Memoria, Rhetorica. Zagreb: Matica hrvatska.
• Лотман, Јуриј. 2006. Семиосфера. Прев. М. Ѓорѓиева, Скопје: Три.
• Михајловски, Драги. 1992. Мојот Скендербеј. Скопје: Каприкорнус.
• Мицковиќ, Слободан. 1992. Александар и смртта. Скопје: Култура.
• McHale, Brian. Postmodernist Fiction. 2001. London and New York: Routledge.
• Tolić, Oraić, Dubravka. 1990. Teorija citatnosti. Zagreb: GZH.
• Hirsch, Marianne. 1999. “Projected Memory:Holocaust Photographs in Personal and Public Fantasy”, Acts of Memory. Еd. by M.Bal, J.Crew, L.Spitzer. Hanover/London: University Press of New England, str. 3-23.
• Hirsch, Marianne. 2001. “Surviving Image: Holocaust Photographs and the Work of Postmemory”, The Yale Journal of Criticism, Nо. 1, str. 5-37.
• Hirsch, Marianne. 2004. “Introduction”, Teaching the Representation of the Holocaust. Еd. by M.Hirsch and I. Kacandes, New York: The Modern Language Association of America, pp. 1-33.
#b
1. Вториот дел од насловот на овој текст алудира на синтагмата конкурентни нарации, што Хејден Вајт ја употребува во однос на историјата и на книжевноста.
2. D. LaCapra, History and Memory after Auschwitz, Ithaca and London: Cornell University Press, 1998; J. le Goff, History and Memory,New York: Columbia University Press, 1992.
3. Амбивалентноста на поимот историја е присутнa и во неговото елементарно речничко објаснување: histŏrіa,ae.f; ίστορία, ας, ή, во значење на случување, истражување, знаење, приказна, раскажување. (Latinsko – hrvatskosrpski rječnik, prir. V. Gortan, Zagreb:Školska knjiga, 1967, s.159; Grčko-hrvatski rječnik, prir. M. Sironić, Zagreb: Školska knjiga, 1989, s. 204).
4. Во контекст на балканските литератури тоа се трауматичните искуства од Егејскиот егзодус, од Голи Оток и од воените конфликти на територијата на поранешна СФРЈ.
5. Киш потекнува од семејство ко ја искусило трагедијата на гетото/концентрационите логори, така што тој и автометатекстуално (во есеите и интервјуата), го изложува својот став кон искуството на родителот, но и кон сопствените постмемориски, книжевни проекции на тоа искуство.
6. Овој податок е осведочен и од Киш: „Романот, сепак, припаѓа на документарниот жанр бидејќи неговата фабула е заснована врз новинарска репортажа: еден еврејски пар заминува неколку години потоа во посета на логорот каде што пред крајот на војната им се раѓа дете“ (Киш 2007, 152).
7. Според Хирш „постмеморијата трага по конекции. Таа креира таму каде што не може да врати назад. Измислува каде што не може да се сети. Ја оплакува загубата која не може да се репарира“. Идентично признание ќе пронајдеме и кај Киш: „Тоа е мојата единствена биографија, тоа е единствениот свет што го познавам … Неговото исчезнување, неговата дистанца во времето, го прават литерарно привлечен… Сметам дека во моите книги проблемот на Евреите не е интелектуална школа, туку единствено стварна содржина на мојот живот, кој е литерарен….Тоа е една историја на речиси фантастичен реализам, бидејќи во прашање се реални нешта кои во исто време, не постојат, ги нема повеќе. Тоа ги прави да бидат во еден вид измаглица на иреалното, а сепак, да не се изгубат во фантастичното“ (1997, 179).
8. Наспроти фактот дека тоа се случува скоро два века по неговата смрт.
9. Јан Асман се повикува на теоријата за социјалната конструкција на минатото на Морис Холбах, којшто смета дека секоја личност и секој историски факт во меморијата се транспонираат во одреден поим или симбол и на тој начин смисловно се обликуваат. Холбах говори за слики на сеќавање, додека Асман ја претпочита синтагмата фигури на сеќавање со оглед на тоа што поимот фигура, наспроти поимот слика, не се однесува само на иконичкото, туку и на наративното обликување.