Осум години по своето дебитантско книжевно дело Единаесет жени, за кое ја доби наградата „Роман на годината“ во 2011 година, Снежана Младеновска Анѓелков (1977) го објавува својот втор роман Молчи со отворена уста (Или-или, 2019). И двете книги се слични по обем (кратки романи на стотина страници), a донекаде и по структура, зашто тие се куси, речиси документарни парчиња од големиот филмски материјал на стварноста, исечени и измонтирани во една целина. Впрочем, монтажата е професијата со која авторката се занимава во својот „друг“ творечки живот, додека за овој роман самата,во едно скорешно интервју, вели дека е „психо(моно) драма“ (Роман поттикнат од премолчената семејна историја). Но, да ги оставиме настрана сличностите и да видиме што е посебно за овој роман, за оваа книга за која зборуваме вечерва.
Молчи со отворена уста е поделен на три целини кои со своите наслови навестуваат една субјективно дефинирана хронологија: Одамна, Не толку одамна и Неодамна. Приказната која покрива период од стотина години во првиот дел е раскажана во трето лице, со изобилство на податоцишто навидум се нафрлаат дистанцирано, од аспект на обезличен, недефиниран наратор. Авторката од овој базен на ликови, настани, локации и времиња испливува дури во последната реченица. „Младен Младеновски е мојот татко“ (Младеновска Анѓелков, 33) вели таа пред да почне, сега во прво лице, да раскажува за периодот што бил „не толку одамна“ – пред сѐ за осумдесеттите и деведесеттите години на дваесеттиот век, последните децении на постоењето на југословенската федерација, децениите на нашата младост. Намерно велам авторката (а не нараторката), затоа што личната, интимната нарација во овој втор дел веќе наликува на книжевна (можеби донекаде роман(т)изирана, фиктивна, книжевно интервенирана, но убедливо документаристичка) автобиографија. За ова, секако, придонесува и во неа вклопената семејна архива, цитираната кореспонденција на членовите од нејзиното најблиско семејство, но и насловите на филмови и песни, имињата на музички групи, културните настани што се одвивале во тој период. Документаристичкиот призвук на романот уште повеќе се засилува во третиот дел, во кој, сега и визуелно, со поинаков (службен!) фонт, се вметнуваат документи од голоточкото досие на дедото на авторката, Киро Симонов Младеновски – Казан. Тоа досие е всушност централната точка околу која, под различни агли, орбитираат сите останати приказни, сите останати ликови, сите останати нарации во овој роман.
Голи Оток долго време беше дел од една (и еве го овој збор кој постојано се провлекува!) премолчена историја. Тој беше, и во многу аспекти, сè уште е, табу-тема, особено непријатна и несоодветна во однос на широко прифатеното сфаќање за либералната природа на југословенскиот социјализам наспроти оној на т.н. Источен блок, или во однос на она што сега често го нарекуваме југо-носталгија. Пред точно шест години, хрватскиот портал Нови пламен/Novi plamen (www.noviplamen.net)објавува текст под наслов „16.101 голоточани по список“, а под него ги дава списоците со имињата на сите тие шеснаесет илјади политички затвореници кои поминале дел од своите животи на островот. До имињата на околу една илјада од нив, под графата „народност“ стои шифрата 93 – Македонец. Тука се имиња како Брашнаров Тодор Панко (починат на Голи Оток), Марковски Милан Венко (поет), Точко Климе Иван (писател), Кљусев Мане Никола (подоцна прв премиер на независна Република Македонија). Тука е и тој – Младеновски Симон Киро, роден на 15 јануари 1907 година, уапсен на 16 ноември 1950 година, а пуштен на 3 јануари 1953 година. „Судирот на комунистичкото Информациско биро и Комунистичката партија на Југославија, односно судирот на СССР и ФНРЈ, кој почна во 1948 година, беше настан – како што подоцна ќе произлезе – од пресудно значење за југословенската држава и општество“, вели Јелена Вујиќ во текстот над списокот (Vujić). „За оние кои се изјасниле за Сталин, времето кое следело е обележано со страдања и лични трагедии, за другите – Резолуцијата изнедрила перспективи на подобар живот… Голи Оток како логор – таков каков што бил – претставувал дробилка на човечките души“ (Ibid). Ова е поширокиот контекст во кој искусниот револуционер, комунист, заробеникот со минат труд, Киро Младеновски, дедото на авторката, ликот околу кој се гради овој роман, одбира да биде верен на она што тој го разбира како своја суштинска идеологија. Со ваквата своја одлука, тој ќе се најде на погрешната страна на историскиот миг. Неговата робија, освен општествената исклученост и трајните оштетувањана неговото здравје, има последици и за неговите најблиски. Таа, како што вели Снежана, „ќе ја избрише безгрижноста и радоста во семејството“, и ќе биде пресудна „за понатамошните случувања“ во животите на останатите негови членови.
Во она истото интервју од погоре, авторката вели дека ова е роман за „премолчената историја, семејната и личната, и стравот дека сеќавањата би можеле да избледнеат со годините, а никогаш не би требало да бидат заборавени“ (Роман поттикнат од премолчената семејна историја). Можеби потребата да се документираат семејните сеќавања, особено оние кои во големата, службена историја ја сместуваат личната, „малата“, интимната приказна се должи и на стравот дека „она што било заборавено никогаш повеќе не можеме да го вратиме целосно назад“ (Бенјамин, 210). Или, можеби, во одреден период од животот на секој автор (некаде меѓу предците и потомците), личното (и семејното лично) станува сеопфатната, единствената приказна од која тој (во случајов таа) не може (или не сака) да побегне (впрочем, и Снежана оваа книга ја посветила на својот син и на својот татко). Или, можеби, оној што се нафатил да пишува, да запишува, да забележи, тоа го прави пред сè бидејќи чувствува обврска да му даде некаков глас, некаков излез на молкот на другиот, на оној чии приказни се толку мачни што едноставно не може да ги раскаже сам. Како приказната на Киро Симонов Младеновски-Казан, кој „ќе го закопа длабоко во себе својот глас и ќе изгради ѕид од тишина поголем и од Кинескиот ѕид“ (Младеновска Анѓелков, 20).