Колата запре зад две-три други коли што стоеја пред двете осамени куќи во планината. Додека жените во колата ги земаа букетите цвеќиња и други мали нешта што се носеа во ваква пригода пред поголемата приземна куќа можев да забележам луѓе, роднини и блиски на покојниот, наредени во здржано исчекување да примат сочувство и да ги пропуштат новодојдените. Тоа потраја, ми се стори малку подолго, но конечно излеговме, се ракувавме и се бакнавме со роднините, со другите само се ракувавме, изразувајќи им сочувство за големата загуба.
Стравот дека ќе задоцниме се покажа претеран, но зимскиот ден брзо се скратуваше. Влеговме во куќата. Во големата соба, каде што лете се вареше млекото од овците, гледавме телевизија или се собиравме на разговор со роднините, стоеја десетина жени и по некој маж. Покојникот, среде скржави зимски цвеќиња, лежеше на истиот кревет наспроти прозорците, на кој лежеше и спиеше катаден и секоја ноќ. Постојав малку, потоа се најдов во тесното ходниче меѓу собите. Тука се сретнав со синот, што беше и домаќин на оваа куќа. И со него се ракувавме и се избакнавме, а тој здржано само рече: „Ете, го испуштивме татко!“
Ме поведе во другата соба, седнавме и запаливме по една цигара. Ми кажуваше за последните денови и мигови на стариот. Дошол некој пријател на стариот од долното село и му донесол шише со вино. Стариот не смеел да пие вино, ама ова полека-полека си го испил. Згора на си, тоа вино било и некако кисело. Неколку дена повраќал, не можел да јаде, му било лошо, но не сакал да викаат лекар.
– Снао, вечер ќе ти кажам нешто, – ѝ рекол стариот на средовечната жена.
Тоа попладне му било мошне лошо. Синот слегол во долното село да порача по лекар. Кога се вратил, татко му веќе починал. Не стигнал да ѝ го каже на снаата тоа „нешто“. Пред мене синот се прашуваше, што можело тоа да биде? Дали некоја последна желба? Или пак да открие некоја своја тајна? Или порака?
Стариот лежеше неподвижен на својот кревет среде цвеќиња, а жените влегуваа и излегуваа од собата. Веќе беше дошол и попот. Станавме и се разделивме.
По извесно време покојникот го изнесоа пред куќи. Тоа го најавија два пробивни гласа – всушност два крика на плач – едниот женски, веројатно на една од ќерките, другиот машки, на еден од синовите. Тие гласови, тој пробивен плач како да изразуваше болно корнење на најстариот и најдлабок корен од куќава.
Попот, средовечен човек со кратка црна брада и чиста мантија, испеа неколку тажни, свети песни и процесијата почна да се оформува. Гробиштата не беа далеку. Брекчето наречено „Тумба“ беше на стотина или двесте метри од куќава. Внуците ги понесоа крстот и венците, а неколку возрасни мажи – ковчегот. Процесијата тргна. Патот одеше по блага угорнина, по која лете одевме по суварки или да ја поправиме браздата. Чудна ми се стори оваа процесија. Дваесетмина или триесетмина мажи и жени дојдени од долното село или од блиското гратче полека се искачуваа кон тумбата. Нивните сиви, сини и портокалови облеки формираа некаков жив организам што лазеше по скржавото зеленило на угорнината. Обично се вели: смртта насекаде е еднакво тешка. Но дали од тивкиот, лесен воздух или од проѕирноста на ведриот зимски ден в планина, и смртта, и си околу неа, како да добиваше нешто од таа планинска леснотија и проѕирност.
Ја искачивме стрмнината и се најдовме на тумбата. Околу ископаниот гроб повеќе камења одошто земја. Скржава е земјата во планината. Попот пееше, оние што беа поблиску до него го слушаа, другите тивко разменуваа по некој збор. Бидејќи просторот беше ограничен, врз билото од тумбата се тискаа стари, веќе заборавени гробови на луѓе од некогашното село. Човекот до мене, покажувајќи со нога кон речиси израмнениот гроб до нас, праша:
– Чиј е овој гроб?
– На Стојана од Петковци.
– Арам да им е на синовите му, – рече мојот сосед. – Дури беше жив си стори за нив, а ете како му вратија тие!
Тивкиот разговор се прекина, а пеењето на попот си уште продолжуваше. Според движењата и погледите на домашните и на оние што им помагаа, забележав дека церемонијата на погребот е при крај. Човекот што стоеше до отворениот гроб тивко го праша домаќинот:
– А јаже не донесовте ли? Гробов не е тесен?
– Не. Заборавивме.
– Јас ќе го донесам – се јави доброволно русокосо момче пред мене.
„Зад стогот до куќана се. Донеси ги и двете“.
Момчето летна удолу кон двете осамени куќи. Попот пееше како тивка вода, а зимското бело сонце уште малку што не седнало врз високиот планински срт на запад. И тоа можеби со желба да си почине.
За оние што не го следеа, пеењето на попот се прекина ненадејно. Сега тој директно им се обрати на луѓето, на оваа мала група луѓе што се собра на ова брекче високо над долината. Со одмерени зборови и спокоен глас свештеникот ненаметливо но мошне точно ги погодуваше мислите и чувствата на собраните. Тој ги редеше добродетелите на покојникот и меѓу нив не пропушти да ја истакне неговата голема приврзаност кон овој крај, кон ова некогашно село, неговата истрајност да остане овде до својот крај…
По „последното целивање”, капакот го ставија врз ковчегот со мртовецот и со две јажиња четворица искусни мажи го спуштија во тесниот гроб. Најдобриот меѓу присутните мајстори-ѕидари, висок слаб човек, со испечено лице и раце од ветар и сонце по градилиштата слезе во гробот, го опчекори ковчегот од кај нозете и почна да го ѕида темелот на идниот гроб.
– Првин поголемите камења, – им се обрати на оние горе што му помагаа.
Тој ги редеше камењата од едната и другата страна крај ковчегот со видлива но здржана леснотија, како да ѕидаше куќа. Кога темелите го надвишија ковчегот, ѕидарот запре, а човек озгора му го подаде белиот врзоп со коските од сопругата на покојникот.
– Што жена беше таа некогаш, – рече соседот до мене, – висока, силна, со строг поглед но со златни раце. Секој од домашните уште од зори добиваше своја задача и ја извршуваше без поговор. Сите бројни домашни работи и со овците се свршуваа добро и навреме, а куќата сјаеше од чистота. Таа беше вистински столб на куќава. Ретка жена.
Ѕидарот внимателно ги кладе коските од сопругата до нозете на покојникот, излезе од гробот и рече:
„Сега можете да фрлате земја.“
Земјата почна да го потрупува покојникот, а на запад, зад високиот каменлив срт белото, студено сонце легнуваше зад плани-ната. Краток е зимскиот ден, како човечкиот живот.
* * *
Потоа, сите како да се брзаа. Ги измија рацете со студена вода во дворот и ги избришаа со чисти пешкири и влегоа во куќата. Бидејќи имаше повеќе гости од места крај масите, се ручаше на смени. Првата смена веќе ги зазеде своите места во собата што со своите прозорци гледаше кон тумбата. Жените и по некој од помладите носеа пијалаци, мезиња, леб и јадења, а седнатите ќе разменеа по некој збор.
– Добро е што во селото се гради мала фабрика, – рече човекот со бледо лице и голем шилест нос. – Ама ќе беше подобро таа да ја изградеа пред десет, а може и пред дваесет години. Немаше двесте куќи да се иселат. Луѓе, ние доцниме, ние постојано доцниме, ние многу доцниме, а земјата се запустува.
– А стариот домаќин, бог да го прости, си замина навреме. Ниту порани, како некои, а ниту задоцни. Си поживеа над осумдесет и си замина. Камо среќа и ние толку да поживееме.
Немаме одглас на кажаното. Тоа беше како звук што ќе затрепери малку, колку да се јави, и потоа сам умира.
Сточарот ги канеше гостите да се служат, а тие навидум спокојно но всушност доста брзо го сторија редот. И веќе по некој погледнуваше кон вратата. И кога половината од седнатите го завршија ручекот, веќе еден од нив се јави:
– Луѓе, да побрзаме, зашто и други надвор чекаат на нашиве места.
Станавме. Излеговме малку на свежина. Друга група луѓе влезе во собата. По половина час, веќе по некоја кола почна да баботи и да се готви за пат. Почна поздравување, простување, покани за идни посети, но сето тоа беше кажано некако заитано со едно око погледнувајќи во планината и небото – како исплашени ноќта да не ги затече овде.
Домашните се прибраа в куќи. Се чини за неколку брзи мигови и дворот и планината опустеа. Беа тука луѓе, се собраа чинам за нешто суштествено, за нешто многу значајно во нашиот живот, и наеднаш ги нема. Што беше тоа? Жал за изгубениот живот на близок човек, или страв за сопствениот? Бегајќи од ноќта, што со лопати тежок, густ мрак го затрупуваше денот, се засолнав зад дебелите, камени ѕидови на малата куќарка, – во спокојство полно со неизвесност.