Пред нас е процес токму спротивен од процесот на апстрахирањето, анимацијата на просторот и времето: можеме да кажеме дека Косовел тука – сакајќи или не – го проблематизира хипносот, потсвесниот сон: тој потсвесната, надреална стварност ја гледа, ја материјализира, се движи во неа, ја отвора белата порта, чекори по меките килими. И во следната песна, што Оцвирк ја вклучува во надреалистичките, во песната „Нашите очи“, сме далеку од надреалистичките соништа, но сосема блиску до фантастичниот обид на разбирањето на светот и човековата положба во него:
Нашите очи ги залеа
лавата жешка.
И сивата прашина
на цементните столбови
ги спече нашите усни.
Како дрвјето што гори
се накосивме
во новиот ден.
Три сосема конкретни, физички можни, па сепак фантастични слики, кои се обидуваат да ја претстават страста на субјектот, есхатолошки загледан во „новиот ден“, во иднината: нашите очи ги залеа жешката лава, усните ни ги спече сивата прашина на цементните столбови; како разжарено дрвје се накосивме во новиот ден.
Каде и да се чинеше дека се работи за надреализам, кај Косовел се покажува дека пред нас е всушност фантастика: обид со помош на некој сопствен систем на поетот, системот на светлината, да се објасни светот, неговиот поредок, неговата тајна. Не се работи, значи, за поетовиот обид да го доведе читателот во хипнотички соништа, да му ги прикаже автоматските соништа, потсвеста, туку да го објасни светот, неговата чудесност, неговата фантастика.
Се чини дека сега веќе можеме да зборуваме за СИСТЕМОТ НА СВЕТЛИНАТА во Косовеловиот опус. Светлината во поезијата на Косовел е силата на преобликувањето која во просторот и времето меѓусебно ги поврзува сите космички појави.
Познато е дека Косовел не напишал многу љубовни песни. Па сепак, веќе во овие, за поетот најмаргинални песни, го препознаваме магичното значење на светлината. Сликите на крашката природа, преполни со сјај, оган и сончеви зраци: „кога згаснува ова блескотење, и над планините се стемнува, во душата твоето лице ми засветува и душата со него зборува“ („Вечерните облаци“). Но тоа е веќе нова тема, којашто би требало продлабочено да се претстави на некое друго место.
На уште поинтересен начин во Крас и крашката светлина се враснува циклусот на песните за мајката. Ако е Таа – љубовница, природна и минлива и со тоа еднаква на светлината – тогаш мајката (која исто така е израсната од светлината, ако не е и светлината сама), е всушност натприродно суштество и симбол на оној свет. Косовеловата мајка е мајка која чека:
Странецу, го гледаш светлото во прозорецот што гори?
Мене ме нема, ме чека мајка ми,
сè тивко е во ноќта, травата е темна,
посакувам да одам таму, да клекнам пред неа.
(„Мајката чека“)
Светлото во прозорецот на мајката речиси ја има моќта на магичното, на гласот на сирената, која го повикува поетот назад (дома, во засолништето, на Крас). Мајката чека, го повикува, поетот бара, се враќа и пее за своето враќање кон мајка си:
се враќам, мајко, се враќам, мајко,
сега за секогаш да останам дома!
(„Те гледам, мајко“)
Како во златен оган гори
прозорецот на твојата соба во вечерната страна,
(„О, мајко“)
Како што знаеме, Косовел напишал повеќе од илјада песни; најмалку една десетина од нив пее за смртта. Можеме да кажеме дека Косовел е опседнат со мотивот на смртта. Тој мотив се вовлекува во мотивот на мајката, родителка, на онаа која го дава животот. Мотивот на смртта расте од мотивот на мајката/животот. Косовел покажува најразлични односи кон смртта, полни со контрадикторности: тој ја претчувствува смртта како свој сопствен физички крај (во песната „Претчувство“), тој дури ја повикува, посакува „да престанам да крвавам, о, да можам да умрам!“ („Леле, колку има уште до вечер“), или се обидува да ѝ се спротивстави и да ја победи нејзината неминовност, како во песната „О, па смртта ја нема“. Некои песни за смртта се во религиозниот регистар: смртта би требало да биде решение и спасение, дури среќата по смртта, пат кон вечност, кон Бог, кон Вечната Вистина („Уморен, убиен“). Има и песни во коишто смртта ја поттикнува истрајноста („Борба“), како и оние кои пеат за колективната смрт на Европа како симбол на западната, егоистична цивилизација.
Ако светлината во сите можни нијанси е првиот значаен фокус во Косовеловата поезија, тогаш смртта ни се прикажува како уште едно такво контактно место што ги определува сите други категории на животот. Но, пред конечно да се определиме за мотивот на смртта како еден од централните Косовелови мотиви, треба уште еднаш да се сетиме на „раѓањето“ и на мајката-родителка. И во самиот мотив на смртта, од клучно значење се токму оние стихови што го тематизираат односот смрт-раѓање. Да ја видиме, на пример, песната „Пат кон човекот“: песната тече како рекапитулација, како хронолошки преглед на различните поимања на смртта: „Смртта ми го бакна лицето, / бев ладен како смртта, / не сонував, не ја чекав правдата / ниту утехата во раскошот на сонот“. Следната фаза е сознанието дека „се гаси Големиот Запад“, што поетот го доведува до „безнадежност“. Пресвртот од ова секојдневно, длабоко човечко поимање на смртта во песнава е даден како натприроден и навистина фантастичен:
Ами дојде како нова сила,
ко шум на птиците над полето
божем одеднаш се разбудила
мртвата, заспана сила на срцето.
Па сепак! Промената не е комплетна, доследна, вистинска, реална, туку само „божем“ промена! Во поетот се будат за смртта сосема спротивни чувства: смеата, маѓепсаноста, љубезната добрина, екстатичната радост.
Доживувањето и сознанието за смртта во поетовото срце го довело – човекот; се роди Човекот, а поетот го слави неговото раѓање. Но, како целата ситуација е „божем“ ситуација (колкупати Косовел ја повторил оваа модална „божем“ конструкција!), и овој човек е имагинарен, дел од поетовиот внатрешен свет, роден од неговите зборови, живеејќи во неговото срце.