Трансценденталното знаење како темел на „Багавад-Гита“

/, Литература, Блесок бр. 97/Трансценденталното знаење како темел на „Багавад-Гита“

Трансценденталното знаење како темел на „Багавад-Гита“

1. Знаењето како нужен принцип за нирвана

Тематската1F комплексност и жанровската специфичност на Багавад-Гита ги прават несмасни сите обиди за класична увертира во нејзината содржина. Читана истовремено како религиски текст наменет за иницијација на посветеникот во тајните на трансценденталното знаење, како фикционализирана верзија за историски спорната битка на Курукшетра2F и како книжевна творба што ја опева битката меѓу петте Пандави и стоте Каурави, Багавад-Гита жанровски се распрснува, но постојано останува стилски, тематски и содржински компактна. Низ нејзиното тело струјат жилите на она што западниот свет го именува – со чувство на некаква страсна мистичност – како трансцендентална свесност или знаење над искуството. Па, иако се зачна од потребата да ги појасни, преведе, дешифрира или прилагоди хиндуските онтолошки концепти на речникот на западната терминологија, овој оглед ќе ја пресече од почеток таа своја тенденциозна амбиција и наместо тоа ќе го насочи фокусот на неколку контемплативни и стожерни принципи во текстот.
Дијалогот меѓу Кришна како Учител, врховен Брахман и Арџуна како Ученик и несовршен Атман, за своја основа го имаат поимот на трансценденталното знаење. Овој концепт е моторната сила на текстот ако се чита како религиски трактат. Единствено знаењето или свеста за врховното сознание води кон освестување, а освестувањето кон ослободување од материјалните нишки или непожелните ефекти на залажувачката стварност или māyā3F. Резултатот од оваа задача, – која не секогаш бара само аскетско придржување до упатствата на некој гуру или духовен учител, туку и прекогнитивно насетување на стварите – е ослободувањето од кармичкото ропство. Ова ослободување, или нирвана, го означува завршетокот на процесот на материјалниот живот, истовремено ставајќи крај на активноста на самсара. Котерел нирваната ја дефинира како „нероденост“, како „конечно избавување од кармичкото ропство“, како „просветлена здрвеност“ (Koterel 1998: 101, 129), а Кембел како „трансценденција на ветровите на страста“, како „неангажираност во занесен транс“ или како „ветер на времето“ (Campbell 1960: 469; Campbell 1964: 252; Campbell 1968: 33). Самсара и нирвана, следствено, се однесуваат на jīvātmā, на атомската душа или Атман, но не и на Paramātmā, или Супер-душата или Брахман. Во Багавад-Гита, учењето на Кришна како духовен учител, но и како Супер-душа, му е упатено на Арџуна (кој е Секој, како опозит на Одисеевото Outis или Никој) и на читателот како Арџуна или како jīvātmā. Ако ученикот е само половично духовно реализиран, банален (или mundaner, според коментаторот Прабупада) и врзан удолу од четирите дефекти: на правењето грешки, на зависноста од илузии, на тенденцијата за прелажување на другите и на несовршенството на сетилата, тогаш неговиот учител е трансцендентен и иманентен апсолут. Во оркестрацијата на Гита, ова го претставува Кришна како необусловена, самоопстојувачка „супстанца“ (Koterel 1998: 89, 100),4F како нуминозна сила (Campbell 1964: 182) што е самодоволна, себе-опфатна и, типично – бескрајна. Независноста од материјалните јазли, исклученоста од циклусите на прелевачките, незапирливи раѓања и умирања и постоењето како visvarupadarsana или космичка форма со илјада лица, од Кришна прават тешко досеглив врв и отелотворување на самиот концепт на трансценденцијата. Тој е метонимија за крајната фаза на реалноста кон која стреми јогата. Затоа, формата на учителот е совршена за подражавање и затоа често се потенцира влезот во Багавад-Гита преку патот што учителот му го трасира на посветеникот. Сè додека не го оствари комплетирањето на врската меѓу телото, духот и сетилата преку извонредната моќ на јогата, и сè додека не ја искуси животворната сила на Неизмерната Brahmanda (или Универзумот со сите свои нивоа) како свое сопствено тело, Арџуна („Секој“) не може да постигне anandamaya kosha или конечно просветлување (Giri 2001: 31).

2. Атман и Брахман како два пола на едно единство

Невозможно или непотребно е доделувањето на само едно значење на концептот Брахман, ако на ум се има неговиот полисемантички квалитет. „Зборот […] често се среќава во истата pâda или педа како назив за химна, на пример за стома, укта, ди, како општ синоним за нив“. Како што именката означува химна или пеење, така таа се користи и со значење на мантра, на мати, манман, мамса, арка, ре, гир, вакас, укта, вак, а сите овие се познати називи за ведските химни. Во својата множинска форма, bráhman, таа упатува и на збир стихови (Griswold 1900: 1, 4, 5). Возможно е најраната употреба на зборот да се однесувала на единичен исказ на свештеникот. Именката има конотација на „магична формула или чар“, на „моќ на мантрата“, а се чита и како формула, текст, говор, па дури и како „формула за жртвување“, „свет збор“ или „свештенички дискурс“. Сепак, овој „свет збор“ има внатрешна и субјективна смисла, и означува „вистина, внатрешна усогласеност, света мудрост и теологија на надворешниот збор“ и стои на спротивниот пол од tapas, или практичната страна на лишувањето (Griswold 1990: 7, 36). Веднаш е воочливо дека контекстот на Гита не дозволува ваква лингвистичка слобода или семантичко двоумење за зборот брахман, оти тој се однесува на сеопфатната природа на Кришна, на неговите омнипотентни квалитети, на принципот на врвна или крајна просветленост, на неговата претстава како овоплотување на „најголемата сила и највисоката реалност“, како опозити на смртната и „дефективна“ суштина на Арџуна. Кришна е Svayambhu или „само-постоен“, оти е инкарнација или персонификација на светиот збор (Griswold 1990: 8, 42). Гири за него ја користи определбата „Вечна Свесност“. „Вечната свесност ниту се манифестира, ниту претседава, туку е непостојна и неманифестна. Тој [Кришна – К.Д.] е вечен, без да биде роден, неменлив, од древни времиња. Секогаш се возобновува и постои каков што е“ (Giri 2001: 12). На оваа мисловна линија, концептот Брахман коинцидира и со начинот на кој е создаден светот во Новиот завет, преку издив, воздив, слово. Па така, грчкиот λόγος служи како еквивалент за Брахман, како свет и небесен збор на творење (Griswold 1900: 19). Но, постојат и други синонимни концепти на сеопфатната природа на Брахман и на крајната реалност, особено во ведите, какви што се: Kala или време,5F Skambha или „потпора, поддршка“ и Prana, или „духовна енергија“. Но, само именката Брахман го задржала своето првично значење и се смета за припадна на примарната категорија термини, наспроти секундарноста на погоре споменатите.
Како што денот не може без ноќта, светлината без темнината, утрото без мракот, така и Брахман е некомплетен ако е лишен од присуството или надополнувањето од Атман. Вториов концепт опфаќа море од плаузибилни толкувања, од „телесно себство“, „психолошко себство“, па сè до „универзално себство“ (Griswold 1990: 52). Терминолошки симплифицирано, ако Брахман претставува лика и прилика на макрокосмосот, тогаш Атман е форма и суштина на микрокосмосот. Бидејќи природата на Брахман е доволно комплексна за да се подведе под различни чинови и начини на именување – само за да се фати, зграпчи и задржи неговата аура, – за него се резервирани и човечките напори за именување како „бесформен бог“ (Bhawuk 2011: 34) или „имперсонален бог“ (Rosen 1955: 70). Линг го дефинира Атман како „лично себство“, а Брахман како „световен дух“ (Ling 1990: 79). Розен, од своја страна, го дефинира како „Целосна Единечност“ (Rosen 1955: 70), но ова именување е посвојствено за релацијата Брахман – Атман, отколку само за едниот пол. Кришна како Брахман не е unum in omnibus (или едно во мноштвото), туку optimum in omnibus (врвното во сите) (Pořízka 2000: 37).
Преку sānkhya или аналитичко објаснување на телото и душата, Кришна го дава првиот стадиум или почетната точка во предавањето за трансценденталното знаење. Вербата во способноста и во апсолутниот авторитет на учителот е втората точка. Учењето за samādhi или за потребата да се има фиксиран ум, е третата точка.6F Практикувањето на карма-јога и буди-јога е четвртата точка. Но, како што знаењето е над искуството, така и патот што треба да се измине не може прагматски да се фиксира само на овие принципи.
Задача на учителот е упатувањето за избегнување на vikarma, грешни чинодејствија или „неавторизирани чинови“. Овој поим е врзан за поимот māyā. „[…] Арџуна, приклони ги сите свои дејства кон Мене, со целосно знаење за Мене, без желби за добивка, без тврдења за сопственост, и бори се, ослободен од летаргијата“, гласат зборовите на Кришна во 30-иот фрагмент од текстот (Bhagavad-Gītā 30: 197). „Волјата, како брахман, ја трансцендира релацијата меѓу објектот и субјектот и затоа е неподвоен [nir-dvandva]. Подвоеноста [dvandva], од друга страна, е илузијата за сферата за просторот и времето [māyā]: и нашиот страв од смртта [māra] и нашето тежнеење кон задоволствата на овој свет [kāma] потекнуваат, и нè врзуваат, за оваа разнолика илузија, чие ослободување [mokşa] се постигнува само кога стравот од смртта и желбата за уживање се изгаснати во знаењето [bodhi на санскрит, gnosis на грчки] на неподвоеноста [nir-dvandva: tat tvam asi]. Со тоа се распаѓа превезот на илузијата и сознанието се збиднува веднаш, дека ‘ние сме сите’, како што Шопенхауер вели, ‘едното и исто Битие’. А соодветното чувство до ова несебично разбирање е сочувството [karunā]“ (Campbell 1968: 79). Космолошкиот Брахман е подредениот емпириски свет, опишан како sat – сферата на постоењето (или „бидувањето“) и satyami – или свесностa и реалностa. Но, концептот на Брахман како стварност, го има потенцијалот да биде и емпириски неспознатлив и оттука – трансцендентен, тежок за дефинитивно уточнување, апсолутен и емпириски непостоен (Griswold 1990: 51). Според размислувањата на Гризволд, постојат две форми на Брахман: примарната, пониска форма се спознава преку сетилата и свеста, додека втората и повисока бара исто таков повисок влог на разбирање и не може да стане предмет на знаење. Според него, тој треба да остане обвиен во сопствената непробојна природа и да продолжи да биде неодгатлив (Griswold 1990: 56-7).
Познато е дека Махатма Ганди претпочитал да ја чита Гита како голема метафора за човечката душа и во тој процес и сфаќање, колебливоста на душата, стравот од застранување во животните практики и избори, е претставено преку Арџуна како Атман принцип во текстот. Арџуна инклинира кон потребата од стекнување самосвесност, кон потребата од стабилност на духот и одговорност кон преземените должности (sva-dharma). Со тоа, тој е метонимија за Секој.

3. Крајот на едно себство

Багавад-Гита, меѓу останатото, го опишува крајот на еден свет (pralaya) и раѓањето на нов под власта на Јудиштира и Парикшира. Во извесна смисла, може да се зборува и за една величествена ревалоризација на старото митско-обредно сценарио на Новата година, со тоа што во овој случај не станува збор за завршетокот на една година, туку на цел еден космички период (Elijade 1991: 188). Но, Багавад-Гита претставува и упатство за тоа како да се негуваат и развиваат психолошките астрални моќи на Јудиштира („смиреност“), Бима („контрола на животната сила“), Арџуна („неврзаност за самоконтролата“), Накула („моќта за придржување кон полезните правила“) и Сахадева („моќта да се одолее на злото“). На спротивставениот пол, слично како релацијата Брахман – Атман, постојат Кауравите како синегдоха за негативниот аспект на стотиците човечки чувства. Негативниот аспект е знак не само за стоте Каурави, туку за безбројните Каурави (Awari 2013: 3). Синовите на Дртараштра ги претставуваат „клановите на умот и егото“ и дилемата на Арџуна дали да се впушти во борба против своите роднини или не, е резултат на неговиот страв дека ако овие кланови се уништат, тогаш самиот тој7F ќе ја загуби секоја можност за било какво задоволство. Уништувањето на овие имплицитно значи и уништување на сегашната форма на себството. „На каков начин би дошле до задоволство од среќата, ако ги елиминираме овие вечно присутни единици на умот?“ (Giri 2001: 23, 24).
По упанишадите одрекувањето од животот, пред сè од егзистенцијата условена од општествено-политичките структури и историјата, се појави како едно чудотворно сотериолошко решение. Багавад-Гита успева во една смела синтеза да ги вклучи сите индиски религиски ориентации, што значи и аскетски пракси, кои подразбирале напуштање на заедницата и на општествените обврски. Но, најважно од сè е што таа извршила нова сакрализација на Космосот и на животот воопшто, па дури и на човековата историска егзистенција. „Вишну [= Кришна] не е само Творец и Владетел на светот, туку тој со своето присуство ја осветлува целата природа“ (Elijade 1991: 196).
Се вели дека кога Атман се среќава со Врвното битие – Брахман, станува дел од него. Па така, кога некој го искусува своето вистинското себство, станува дел од бескрајното, врвно битие. Кажано поинаку, „исто како што социјалното себство има потенцијал за бескраен раст и развиток, исто така реалното себство има потенцијал да стане дел од бескрајното битие“ (Bhawuk 2011: 72). Дуалноста Атман – Брахман, која не имплицира различност, туку сродност, укажува на поливалентноста на човековата природа и дека човекот не претставува само компактност на душата и телото. На крајот, човекот не е само физичко битие, ни само здив или животна сила (pranamaya), ни само актер во спознанието и божјата служба (vijnanamaya). „Суштината на реалноста и во човекот и во природата, се наоѓа во самоодржувањето на блаженството [Anandamaya], кое е најдлабокото себство од сите“ (Griswold 1990: 50).

Библиографија
Awari, M. D. 2013. “The Bhagavad-Gita – A Great Spiritual Work”. Во: Indian Streams Research Journal, vol. 3, no. 7, p. 1-6.
Bhawuk, Dharm P.S. 2011. Spirituality and Indian Psychology. Lessons from the Bhagavad-Gīta. New York: Springer.
Campbell, Joseph. 1960. The Masks of God: Primitive Mythology, vol. 1. London: Secker & Warburg.
______. 1964. The Masks of God: Occidental Mythology, vol. 3. London: Penguin Books.
______. 1968. The Masks of God: Creative Mythology, vol. 4. London: Penguin Books.
Elijade, Mircha. 1991. Istorija verovanja i religiskih idea, vol. 2. Beograd: Prosveta.
Gambhīrānanda, Swāmi (trans.) 2003. Bhagavad-Gīta. With the commentary of Sankarācārya. Kolkata: Sixt Impression.
Gandhi, Mahatma (trans.). 2009. The Bhagavad-Gīta According to Gandhi. Berkley: North Atlantic Books.
Giri, Swami Sriyukekteshvar. 2001. Srimad Bhagavad Gita. Translated by Yoga Niketan. Portland Maine.
Griswold, Henry. 1900. Brahman: A Study in the History of Indian Philosophy. London: Macmillan.
Koterel, Artur. 1998. Rechnik svetske mitologije. Beograd: Nolit.
Ling, Trevor. 1990. Istorija religije Istoka i Zapada. Beograd: Srpska knjizhevna zadruga.
Pořízka, Vincenc. 2000. Opera Minora. Studies in the Bhagavadgīta and New Indo-Aryan Languages. Edited by Jaroslav Strnad. Prague: Oriental Institute, Academy of Sciences of the Czech Republic.
Prabhupāda, A. C. Bhaktivedanta Swami (trans.) 1972. Bhagavad Gītā – As it is. First edition. The Bhaktivedanta Book Trust.
Rosen, Steven J. 1955. Krishna’s Song – A New Look at the Bhagavad-Gita. Westport: Praeger
Winternitz, Moriz. 1927. A History of Indian Literature. University of Calcutta.

#b
1. Овој текст е пократка изведенка од неговиот поопсежен, англиски оригинал.
2. Битката на Курукшетра, ако се третира како веродостоен историски настан, се збиднала на крајот од Двапара-југа. Наредната југа, Кали-југа, започнала на 18 февруари, 3102 п.н.е. (Gambhīrānanda 2003: XI).
3. Поради извесни тешкотии при форматирањето на текстот, што беа надвор од контролата на авторот, можно е одредени имиња и називи на Санскрит да се појават во нивната неточна IAST транслитерација. Од тие причини, читателот е замолен да го следи текстуалниот контекст со цел овие непредвидени нарушувања, – инаку непостојни во оригиналниот текст пратен до уредништвото – да не го нарушат неговото разбирање на текстот.
4. Сопствен дух или сопство за Атман и, следствено, светски дух или световно Сопство, односно Брахман (Ling 1990: 79).
5. Зборот истовремено означува не само „време“, „судбина“, туку и „судбина на смртта“ (Winternitz 1972: 413).
6. „Кога умот е насочен кон разбирање на себеси, тогаш се вели дека е во состојба на самади“, предлага Прабупада.
7. И не само Арџуна, туку секој со малку подлабоко сфаќање за Гита.

2018-08-21T17:20:43+00:00 август 23rd, 2014|Categories: Критика, Литература, Блесок бр. 97|