Разговор со Спиноза

/, Литература, Блесок бр. 37/Разговор со Спиноза

Разговор со Спиноза

Од кога знам за себе ја имав таа потреба да не го покажам она што е во мене пред другите, да го скријам таму каде што никој не може да го види, покажувајќи некое друго расположение, онака како што сликарот ги премачкува со нови слоеви боите кои ги нанел непромислено, онака како што светлината на ѕвездите се менува патувајќи од нив до нас. Додека Мирјам беше во собата сето тоа го набљудував со некаква смиреност, скоро незаинтересираност, а кога истрча од собата јас сиот растреперен се најдов покрај мајка, потпирајќи ја главата на нејзините гради за да бидам сигурен дека дише, и мислев дека сè додека го наслушнувам нејзиното дишење ќе се продолжува нејзиниот живот. Беше тоа чуден звук, како некакво бавно ронење, како тивко а незапирливо одумирање, а одеднаш се придвижи нешто силно во таа умирачка шумолливост, чув некакво надоаѓање, звук кој се ширеше од градите на мајка а кој влеваше и страв и надеж едновремено, звук кој беше силен и во чија силина се мешаше најавувањето на некаков крај и потребата од траење. Во тој миг ми се стори дека чув како мајка го прошепотува моето име, никогаш нема да знам дали навистина ги чув тие два слога или само посакував да ги чујам, знам дека ја поткренав главата и видов како усните на мајка се модри во својата згрченост, а нејзините очи правеа обид да се отворат. Нејзината десна рака правеше едвај видливо движење, или барем мене ми се чинеше дека го прави, движење со кое сакаше да ме задржи и да ме оддалечи едновремено. Тогаш чудниот звук од нејзините гради се искачи доволно високо за да се претвори во кашлање кое повеќе остануваше во мајка одошто излегуваше од неа, бидејќи нејзините модри усни едвај се подотвораа. Очите ѝ се подотворија и погледот, кој се наѕираше под потемнетите очни капаци, предизвика во еден миг да ми мине студенило од петите до темето на главата; не можев да го распознаам тој поглед, ми беше бескрајно туѓ, а стравот што го предизвикуваше кај мене беше уште поголем бидејќи во зениците на мајка можев да видам дека и јас сум му туѓ на тој поглед, дека не ме распознава. Додека модрите усни се ширеа заради засиленото кашлање, помислив дека телото кое лежеше на креветот не е тело на мојата мајка, дека тоа потемнето лице, таа немоќ на говор, тој непријателски поглед не можат да бидат нејзини. Со кашлањето од устата на телото што лежеше на креветот излета крв и падна на горниот дел од градите. Гледав во крвта која се спротивставуваше на бледилото на мајка, како да беше останало парче душа во тоа малку крв, и јас посегнав во тоа црвенило, зедов една точка крв меѓу палецот и показалецот, и ја принесов до моите очи, загледувајќи се во таа точка (таа точка која како да пулсираше меѓу палецот и показалецот), како во последното нешто каде што можам да ја видам мајка. Во тој миг почувствував како нешто студено ја стегнува мојата рака, но јас не погледнав онаму каде што го чувствував стисокот, јас погледнав во огледалото, и таму мојот поглед го сретна мртвиот поглед на мајка – беше вкочанет кон огледалото, и сега гледаше оттаму кон мене. Се сетив на кажувањата на мајка – дека огледалото може да ме зароби и да ме голтне во себе, и затоа го свртев погледот кон капката крв меѓу прстите, во тоа последно нешто кое сведочеше за животот на мајка, потоа погледнав во неа, во нејзините мртви подотворени очи, свртени кон огледалото, и тогаш одново станав свесен за студениот стисок околу мојата рака – го погледнав мојот рачен зглоб – околу него се беа обвиле мртвите прсти на мајка. Во тој миг сиот мој страв се претвори во вресок, вресок кој почна гласно и продорно, како силно црвена боја, и кој потоа потемнуваше додека мојот поглед правеше триаголник меѓу очите на мајка, нејзините прсти кои цврсто го држеа мојот рачен зглоб и не ми даваа да се оддалечам, и дамката крв меѓу моите прсти, и во тој потемнувачки вресок како да се откинуваше нешто, како да се одделуваше од мене, јас не бев свесен што е тоа, само бојата на мојот крик, која стануваше црна додека замираше, ми навестуваше дека нешто губам неповратно, и дека телото кое лежеше мртво пред мене и кое ме држеше цврсто е само еден дел од тој губиток.
Кога Мирјам, Ребека и татко дотрчаа во куќата мојот крик беше веќе замрен, ми се чинеше дека повеќе немам глас да кажам ниту „да“ или „не“. Мирјам и Ребека почнаа да плачат покрај телото на мајка, татко се обидуваше да ги оттргне мртвите прсти на мајка од мојот рачен зглоб, притоа викајќи дека сиот сум помодрен, дека едвај дишам, дека крвта во дланката и прстите ми е застаната, ми велеше да кажам нешто додека се обидуваше да ме ослободи, а нејзините прсти беа премногу цврсто стегнати околу мене, и во мигот кога посакав засекогаш да останам така приклештен, во мигот кога посакував тоа поврзување да трае вечно, затоа што губитокот тогаш би бил само делумен, видов како татко успева да ги рашири прстите на мајка доволно за да можам да ја извлечам раката. Тогаш потрчав кон аголот од собата, се стуткав во него, и без да знам пропаѓав во сон.
Не го видов закопот на мајка. Не видов како ја ставаат во кофчег, ниту како кофчегот го ставаат во чамец во каналот, како потоа нејзиното тело така плови до еврејските гробишта, не видов како ја ставаат в земја. Кога по два дена сон се разбудив, мојот палец и показалец и натаму беа цврсто стегнати еден за друг. Ги одвоив, меѓу нив видов исушена црвена дамка. Дамката ја ставив во едно марамче кое го носев постојано со себе. Со таа црвена точка беше прекинат кругот на бескрајното постоење, и животот се претвори во отсечка со свој почеток и крај. Низ прозорецот видов дека татко ги исекол багремите пред нашата куќа. Во првиот миг несвесен дека мајка е мртва, помислив дека, штом веќе ги нема дрвата, таа никогаш нема да бере багремов цут за од него да ни прави чај во зимите. Оттогаш, секоја зима, уште со првите денови на ноември, навечер почнував да дишам тешко и брзо, како кога на човек му одземаат нешто, како кога губи нешто неповратно. Во моето сеќавање од мајка остана само малку: нејзината рака која ми подава храна, нејзината фигура која низ отворениот прозорец ги дофаќа гранките на багремите и го бере нивниот цут, нејзината нога која не сакајќи го нагазува и го превртува чинивчето со млеко кое претходно го имаше оставено за мачето на куќниот праг. Заборавив како ми пееше делови од „Тората“, заборавив како ми ги објаснуваше зборовите, како ми кажуваше што е разликата меѓу сонувањето, замислувањето и јавето, заборавив како ми кажуваше дека огледалото може да ме зароби во себе, заборавив како умираше; а не беше тоа сторено со некој напор, со намера, сето тоа беше заборавено во тие два дена спиење, имаше испаднато од моето сеќавање и беше загубено скоро до мојата смрт, онака како што испаѓа претежок камен ставен во лесно сошиен џеб. По смртта на мајка престанав да сонувам, и дури со приближувањето на мојата смрт почнав одново да се сеќавам на соништата.
Мирјам и Ребека постојано плачеа во зимата по смртта на нашата мајка – доволно беше некоја од нив да посегне во некоја фиока и оттаму да испадне шамифчето на мајка, или пак кога на Ребека ѝ се лизна од рацете теглата со слатко од трендафил кое толку многу го сакаше мајка и се скрши, па двете почнуваа да плачат, и понекогаш не можев да седам во истата соба со нив затоа што преку затворените очи ми минуваше фигурата на мајка како бере багремов цут, како ми подава храна, или како со ногата го превртува чинивчето со млеко, па истрчував надвор и ги минував мостовите преку амстердамските канали. Оттогаш ги презирав солзите: јас никогаш не заплакав. Навечер продолжував да не спијам, останував буден и гледав како татко игра шах сам со себе, или пак си измислував приказни и си ги раскажував самиот на себе така тивко за да не може да ме чуе никој, а кога сепак посакував да заспијам морав да легнам така што силно ќе ја притиснев главата на перницата па отчукувањето на крвта во главата ми се чинеше дека е звук на чекорењето на заспивањето кон мене.
Времето го минував гледајќи низ прозорецот или гледајќи се во огледалото. Престанав да се плашам дека огледалото ќе ме зароби и дека засекогаш ќе останам во него затоа што бев заборавил дека мајка ми го имаше кажано тоа, и кога никого немаше во големата приземна соба застанував пред мазната површина и го гледав својот лик. Не бев повеќе збунет од тоа што ме има уште еднаш, ниту пак се смеев пред огледалото, само го набљудував изразот на моето лице – таа тивка тага изразена со треперење кое стануваше забележливо само при долго и внимателно набљудување, треперење кое започнуваше незабележливо на брадата, продолжуваше на краевите на усните кои беа благо спуштени надолу, а завршуваше со веѓите. Под веѓите, единствени мирни на моето лице, беа очите, но нивната мирнотија, која се протегаше од ирисот кон зениците и потоа како да продолжуваше длабоко во нив, уште повеќе го засилуваше впечатокот на тага кој го оставаше моето лице.
Почнав да ги сакам аглите, необично ме привлекуваа. Со некаква чудна нежност ги допирав аглите на книгите, со необјаснива љубопитност ме привлекуваа аглите од новите простории во кои влегував, во нив наоѓав засолниште, кога ќе се сместев во некој агол ми се чинеше дека сум сам со себе и дека никој не може да ме повреди, што и да стори со мене. Првата есен по смртта на мајка тргнав во училиште, и додека останатите деца се туркаа да седнат во првите клупи јас се одвлеков во еден од аглите на училницата. Подоцна сите забележуваа дека каде и да се одеше јас се приближував кон точката во која се соединуваат три линии: и во градината на синагогата, и во предворјето на училиштето; па затоа, иако во училишните книги бев запишан како Барух, сите ме викаа Агол. Кога гледав низ прозорецот повеќе не гледав низ прозорецот, туку покрај прозорските агли, сакав да го видам исечокот на надворешниот свет направен од аглите на прозорецот. Повеќе не гледав како облаците се движат по небото, туку како се доближуваат до еден од горните прозорски агли и потоа исчезнуваат зад него; не гледав веќе како тече водата во каналот пред нашата куќа, туку гледав како тој канал е пресечен од долниот десен агол на прозорецот.
Деновите во училиштето Талмуд Тора ми беа исполнети со некаква чудна мачнина. Сè беше в ред додека рабините нè подучуваа како да се молиме, додека ни ги пренесуваа толкувањата на „Тората“ и додека преведувавме. Мојата мачнина почнуваше со мигот кога часот завршуваше. Се чувствував некако различен од другите деца, тие го чувствуваа тоа, сигурно не можеа да увидат дека јас се чувствувам различен но затоа пак тие ме чувствуваа мене за различен, и во таа моја различност, во мојата немоќ да зборувам со нив онака како што тие разговараа меѓу себе, како да гледаа некој грев, нешто што го казнуваа со презир и омраза. Затоа секогаш веднаш по завршувањето на часовите во единаесет се стрчував дома, а потоа се враќав попладне токму во два, само минута пред да почне попладневниот дел од предавањата, но и во таа минута чувствував бескрајна нелагодност, ги чувствував нивните погледи на себе иако секогаш гледав во масата пред мене, во аглите на таа маса, а уште повеќе ги слушав нивните гласови и подбивните зборови кои ми ги дофрлуваа, и кои ме тераа да правам незабележливи движења кон аголот, иако не се можеше потаму кон аголот, бев сосем залепен до ѕидот. На децата најсмешно им беше кога повремено ќе го извадев шамивчето, ќе го префрлев од прстите на едната рака во прстите од другата, и потоа одново го враќав во џебот. Тогаш тие се подбуцнуваа, се вртеа кон мене и се потсмевнуваа, внимавајќи да не ги забележат учителите. Еден ден, по завршувањето на часовите, дел од децата кои учеа со мене се собраа, две од нив ме фатија, трето ми го извади шамивчето од џебот, а останатите се смееја. Потоа си го додаваа шамивчето едни со други, бегајќи ми додека јас се обидував да им го земам. На крајот, кога стигнаа на мостот преку каналот кој се наоѓаше пред училиштето, Јосеф ја испружи раката со моето шамивче над каналот. Се обидував да му го земам, ми идеше да заплачам од болка, но тој ме оттурна, направи еден чекор подалеку од мене, и ги рашири прстите. Ја испружив раката спуштајќи ја надолу но беше доцна. Додека гледав како тоне шамивчето, помислив како дел од душата на мајка, собран во онаа дамка крв сочувана на белото платненце, во тој миг се меша со водата.

2018-08-21T17:21:37+00:00 јули 1st, 2004|Categories: Проза, Литература, Блесок бр. 37|