Разговор со Спиноза

/, Литература, Блесок бр. 37/Разговор со Спиноза

Разговор со Спиноза

Мојата мајка се викаше Хана Девора Нуњес, а местото на нејзиното раѓање не го знам. Знам дека се родила во Португалија, дваесет и четири години пред да ме роди, а пред мене ги беше донела на овој свет Исак и Мирјам.
Навечер, пред заспивање, го слушам топлиот глас на мајка ми како ги пее псалмите. Тоа се првите нешта кои ги помнам: најпрво како таа стои крај прозорецот, а светлината која продира низ него дава сребрен сјај на контурите на нејзината фигура, и гласот кој пее нешто што не разбирам. Потоа, паметам како веќе умеам да прашам, и прашував што е крв, и што е храм, и што е Ерусалим, и што се слуги, а мајка ми објаснуваше; прашував што е Вавилон, што е врба, што е харфа. Полека, од тој глас, потекува сонот, и на таа необележана граница меѓу сонот и јавето го слушам гласот на мајка ми како пее за незнабошците кои дошле во Божјето наследство, и го оскрнавеле светиот храм, а Ерусалим го претвориле во урнатини, и јас во сонот почнувам да гледам како незнабошците ги даваат мртвите тела на Божјите слуги како храна за птиците небесни, а телата на Божјите светии – на земните ѕверови, сонувам како ја пролеваат нивната крв како вода околу Ерусалим; некоја друга ноќ нејзиниот топол глас пее за реките вавилонски, и некаде во мене одново започнува сонот, гледам мажи, жени и деца кои седат крај реките вавилонски и плачат, обесувајќи ги своите харфи на дрвата; а потоа таа топлина на гласот се претвора во топлина предизвикана од некакво тонење, од некаков потполн пад во нешто што нема дно, а едновремено е изнурнување во нешто што нема горна пречка, се претворам во сон како во постојано ширење во простор кој нема граници.
Куќата од која паѓа портокаловата боја е нашата куќа. Пред неа се засадени багреми како и пред останатите куќи на нашата улица. Во пролет и рано лето се будев со мирисот на багремите, затоа што ние децата спиевме во една од собите под покривот, до чиј прозорец се подаваа гранките на расцутеното дрво. Пред дрвата да прецветаат мајка доаѓаше во нашата соба, заграбуваше гранки низ прозорот и го береше цутот, од кој пиевме чај во зимите. Во зима сите спиевме во една од приземните простории во куќата, каде што, до големиот црвен ледикант со завеси, на кој спиеја мајка и татко, се наоѓаше камин пред кој татко често застануваше и започнуваше чудесна игра со прстите чии издолжени сенки играа по ѕидот, и ја претставуваа борбата на Давид и Голијат, друг пат страдањата на праведникот Јов, а ние пак најмногу сакавме со играта на сенките да ни го прикажува потопот – од објавувањето од страна на Бог, преку градбата на кофчегот, сочувувањето по еден пар од сè што постои, па дождовите и потопот, барањето на почва, сè до стигнувањето на Арарат и конечното спасување. Татко се занимаваше, меѓу другото, и со трговија на дрва – помнам како лаѓи ги влечат исечените стебла по амстердамските канали, застануваат, и потоа неколкумина ги внесуваат во продавницата со натпис „Михаел Спиноза“ која се наоѓаше на улицата што водеше кон рибниот пазар. Потоа се откажа од таквата трговија, велеше дека му е поедноставно да продава сушено овошје, зачини и вино.
Јас во почетокот многу повеќе ја сакав собата под покривот; никогаш не излегував со другите деца да играм пред куќите: сакав да гледам, да набљудувам. Навечер, ако ме разбудеше лаење на некое куче или пак некој немирен сон (а во детството често ме будеа соништа во кои мајка и татко се оддалечуваа од мене, ми бегаа, а јас откако ги стигнував тие не ме препознаваа) станував тивко, не разбудувајќи ги Мирјам, Исак и Ребека, го отворав прозорецот, и долго гледав во ѕвездите. Посакував да бидат отвори низ кои може да се влезе во некое друго небо, и оттаму, од врвот на тоа друго небо, да видам некој друг град и некој друг Бенто кој низ прозорецот од својата соба посакува да дојде до некоја ѕвезда. Помислата да се набљудувам себе ми се чинеше и привлечна и одбивна. Помнам како големото огледало што го донесоа еден ден во нашиот дом и го поставија до каминот потполно ме оттргна од прозорецот; набљудувањето на самиот себе го зема местото на набљудувањето на другите. Застанував збунет пред огледалото, и бев уште повеќе збунет од изразот на својата збунетост, потоа се насмевнував и уште повеќе се смеев, а кога ќе ми минеше смеата почнував да се допирам по лицето, и да го допирам лицето кое се отсликуваше на мазната површина. Мајка, лежејќи на ледикантот и преку ден, затоа што често болуваше, ме гледаше сето време и ми велеше да одам да си играм со другите деца. Јас одбивав, останував од будење до заспивање пред огледалото, сè додека мајка еден ден не ми рече дека тоа може да ме зароби, да ме голтне, и засекогаш да останам од неговата друга страна. Оттогаш застанував пред огледалото на кратко, на поминување, толку колку да видам дека ме има, а сепак доволно кратко за да не исчезнам од другата страна.
Го помнам и моето прво влегување во синагога, која беше сместена во две споени куќи: во првата просторија имаше чешма каде ги миевме рацете, помнам како жените се одделуваат од нас и се качуваат угоре по скалите за да седнат во галеријата, помнам како се обидував да ги видам кога влеговме во просторијата, и како татко ми даде в раце некоја книга и ми рече да не гледам нагоре; преку своите капи сите носеа бели шалови кои паѓаа на нивните рамена, а во рацете држеа книги. Во централниот дел четворица мажи седеа на платформа за три стапки повисока од подот на кој седевме ние. Нивните имиња ги научив подоцна: Раби Мортеира, Раби Давид Пардо, Раби Менасе бен Израел и Раби Исак Абоаб.
Ѕвечкаат пари, се мешаат мирисот на цимет, суви смокви, урми, бибер, јаболка, дуњи, а гласот на човекот кој бара алжирски лулиња се меша со моето шепотење додека читам седнат во аголот на продавницата на мојот татко. Кога нема муштерии, татко седнува до мене на подот и ми вели:
„Ти ќе бидеш рабин. За две години ќе тргнеш во училиште и еден ден ќе станеш рабин.“
Ги вртам страниците, читам бавно, но подобро од брат ми Исак кој секој ден оди во училиштето Талмуд Тора и кој ми ги покажа знаците.
„Ќе бидеш рабин,“ повторува татко секој ден. Еден од рабините, Мортеира, често доаѓаше во нашата продавница и купуваше семе од синап, бибер, тутун; сè некои неслатки работи. Тогаш јас се вртев околу него, правев кругови околу рабинот кој ја сучеше брадата со палецот и показалецот гледајќи во мене, а јас сакав да видам како ќе изгледам еден ден кога ќе бидам рабин.
Одеднаш точката што го прекина моето постоење а го започна мојот живот почна да се навестува. Започна со тешките дишења на мајка, со нејзината изнемоштеност, со шепотењата упатени кон татко во мракот на ноќта, кога мислеа дека ние децата спиеме, а јас сепак слушав:
„Се плашам да заспијам. Се плашам дека, ако заспијам, ќе заборавам да дишам.“
Во тој миг сонот и спиењето ја загубија сета слаткост за мене, и верував дека ако јас не спијам ќе ѝ помогнам на мајка и таа да не заспива, се плашев дека ако заспијам и таа ќе заспие и ќе заборави да дише. Тој страв беше толку силен што ми беа потребни само куси заспивања преку денот, додека мајка готвеше или пазаруваше, а кога се враќаше од пазар и велеше „Оваа година не расцутеа багремите“, јас полека ги отворав очите, заборавајќи го она што го бев сонувал, и тоа заборавање на сонуваното продолжи да трча по мене како гладно куче скоро до мојата смрт.
Мајка потоа престана да оди на пазар и да готви, во домашните работи ја заменуваше Мирјам, која освен тоа се грижеше и за здравјето на мајка – ѝ приготвуваше чај, ѝ ставаше ладни и топли облоги на челото и градите. За неколку месеци видов како некоја сенка на старост се спушти на деветгодишното лице на Мирјам, која освен за домаќинството и за мајка, се грижеше и за тукушто родениот Габриел.
„Оваа година не расцутеа баргемите,“ повторуваше мајка меѓу две кашлања, меѓу две задремувања на високата перница, меѓу два залака леб натопени во млеко. А потоа почна да паѓа во некакво бессознание, и кога беше будна како да спиеше, зениците не ѝ беа мирни туку некако потреперуваа, како да гледаше во некакво нишало обесено некаде на хоризонтот и ги следи неговите движења влево па вдесно, и одново влево, и одново вдесно. Нејзината немоќ ми причинуваше некаква чудна тага, како нешто луто да чепкаше во моите гради, и јас посакував да заплачам како кога ќе се разрани коленото по паѓање при трчање или како кога при јадење ќе си го гризнев јазикот, но нешто како да ми ги додржуваше и солзите, и гласот. Постојано се врткав околу големиот црвен ледикант на кој лежеше, се обидував да се насмевнам иако устата ми потреперуваше, и сега по малку се чудам на сите тие дејства што ги правеше тоа шестгодишно дете кое бев, на тие обиди да ја развеселам шепотејќи ѝ на увото делови од „Тората“, или барем да ја разлутам штипкајќи ѝ ја раката и силно тропајќи со нозете по подот блиску до нејзиното заглавие, но таа остануваше сè така неподвижна (подвижни на неа беа само зениците кои едвај видливо потреперуваа, покажувајќи дека не гледа ништо), тешко дишејќи. Едно утро, по неколку денови молчење, откако Мирјам ја нахрани, мајка ја подотвори устата и праша:
„Расцутеа ли багремите?“
„Премногу е доцна за да расцутат. Ја прескокнаа оваа година. Веќе паѓа снег,“ рече Мирјам, гледајќи низ прозорецот, а кога се сврте кон нашата мајка, виде дека зениците, единствени кои даваа знак на живот на лицето на мајка, се беа вкочаниле, како на лице на мртовец. „Мамо,“ рече, а потоа се обиде да ја освести протресувајќи ѝ ја раката и попрскувајќи ѝ го лицето со малку вода. „Ќе одам да го викнам татко, а ти остани тука,“ ми рече, и истрча од куќата.

2018-08-21T17:21:37+00:00 јули 1st, 2004|Categories: Проза, Литература, Блесок бр. 37|