Празниот модел и тажната кралица

Темата на нашиот собир, насочена кон прашањето за односот меѓу љубовта и книжевноста, можеби може да ни биде од помош во поголема мера отколку некакво системско решение. Наместо големи методолошки подготовки, можеби размислата за овој однос меѓу книжевноста и љубовта може на подобар начин да се забележи како криза на книжевнотеориското мислење денес? Подобро е бидејќи е случајна и одредена, пред сè, со интимниот интерес за книжевноста, кој, исто така, е облик на љубов, и со осуденост на љубов, како највиш израз на она што нè прави луѓе – бидејќи љубовта нè хуманизира.
Тоа е една битна нова можност: во лицето на книжевноста да се погледне со очите на љубовта, на мислата за љубовта да ѝ се претположат теоријата и методологијата на книжевното проучување. Меѓутоа, овде на помош веќе ни доаѓа мислата за книжевноста во еден свој добро познат, стар, класичен израз. Зашто кога ќе се рече дека љубовта е она што го хуманизира човека, тогаш се враќа една стара претстава за тоа дека во книжевноста започнува нова епоха на човековата историја, онаа во која архаичното време на нерефлектираното јунаштво се завршува со прочуените солзи на најголемиот од сите херои што постоеле на земјината топка. Во солзите Ахилови над мртвиот пријател и над сопствената смртна судбина, кому пред очите му е лицето на родителот којшто тагува над мртвото дете, одреден е нов тип на хуманитет. Од една страна, готовноста да се појде во пресрет на смртта, како подобра човекова судбина, од друга страна пројавената чувствителност и увид во убавината на животот – со што во Одисејата, на зборовите на Ахил за тоа како е подобро да се биде најбедното живо суштество отколку мртов херој ќе им се даде посебна димензија. Меѓутоа, доколку се имаат предвид комозицијата и основната тема, Илијадата, според многу нешта, всушност е – Ахилијада. Во тој случај, потребно е да се присетиме на една извонредна студија – за да ни се поткрене гордоста: тоа е трудот на нашиот Милан Будимир – која проникливо го свртува вниманието кон тоа дека Илијадата е пеење за Ахиловиот гнев и борбите на грчките јунаци, но и пеење за Ахиловата љубов. Кога му е грабната робинката, не е повредено само достоинството на јунакот, туку и неговото љубовно чувство. Брисеида мора на јунакот да му се врати недопрена, бидејќи таа не е обична робинка. Основата на Илијадата е удвоена, а во клучните моменти мотивот на љубовта се преплетува со она што најчесто ни го привлекува погледот, херојското одликување и честа на јунакот. Кон ова само треба да се додаде сликата на Елена, не само како олицетворение на убавината, туку и како жена толку сакана што Менелај & го простува неверството, за во тајната на љубовта да се види придвижувачката сила на епот. Навистина, Ахиловиот гнев и грчките порази би можеле – со добри причини – да се протолкуваат како поука за последиците од кобниот раздор меѓу јунаците, што и денес особено би вредело да се послуша. Тоа би можело да се доведе во врска и со другиот голем Хомеров еп, но со сосема помалку слобода на толкување би требало веднаш да кажеме дека и Одисејата може да се чита како пеење за семејната љубов и верност, за тајните на брачната постела, и за тоа дека ниеден живот надвор од сопствениот дом и сопственото семејство не може да го задоволи човека, за нужноста човекот да се врати онаму каде што припаѓа со раѓањето и семејните врски. Тоа е посилно не само од авантурата, туку и од еротската љубов, која на заводливиот и мудар раскажувач каков што е Одисеј не му недостига, особено не во прегратките на занесните божици.
Се разбира, сега веќе со неколку чекори, оставајќи ја настрана пријателската или трибалската љубов кај Сапфо, уште еден висок идеал, и напуштајќи го прашањето за трагичката вина, која во драмата ја замени основата на љубовта и страста, и во следниот епски облик се сретнуваме со вистината за љубовта, повторно: за наследникот на епот, од античкиот расказ до барокниот роман, пресуден е љубовниот заплет. Нема антички расказ без љубов, но тоа не е љубов попречена и поништена од кобната судбина, ами љубов предизвикана од несреќи, за на крајот да ги покаже сета своја моќ и големина.
Расплетот во љубовниот роман во кој триумфира остварената наменетост на едно битие за друго открива нешто за самата смисла на раскажувањето, што, можеби, подоцна, е заборавено. А тоа е дека приказната наградува, таа не изневерува, приказната токму како и бајката има однапред ветен крај, кој говори за повратената хармонија во светот, за среќното соединување на битијата, за остварениот успех и општествениот напредок. Како пристапува кон тоа мислата за книжевноста? Кога станува збор за антиката, на ова својство на соединувањето му одговара една посебна антрополошка перспектива, во која целината на човековото битие и живот никогаш не се запоставуваат. Моделот на тоа обединувачко мислење ги потврдува односите на вистинското, убавото и доброто, или високите идеали на калкогатијата, па ниту мислата за книжевноста и образовното значење на книжевноста за човекот и неговата психа, карактер, не се изземаат од она што човекот е и од она како тој живее, не се сведуваат само на книжевниот облик и вербалниот израз. Ова, нормално, веднаш нè упатува на самото јадро на антрополошките и хуманистичките проблеми, на големата криза во мислењето за книжевноста во дваесеттиот век.
Современата мисла за книжевноста е изненадена од она што се случува по херојското време на методологијата и теоријата. Херојскиот поход по сите облици на раскажување и соопштување знаења заврши така што теоријата на книжевноста го откри своето значење за сите општествени науки, како и секој облик на раскажување како таков. Во моментот на највисокиот досег на мислата за книжевноста, толку долго очекуваното влијание на мислењето за литература врз текот на историјата на доминантните знаења, од филозофијата до психологијата, одеднаш пред стилот на критичкото расудување и чувственоста, која во него доаѓа до израз, се отвори бездна на нова безначајност. Како достигна критичкото мислење до оваа кобна стрмнина на која и другите стилови на мислење го запознаваа крајот како рамноправно случување на историјата?