(Богомил Ѓузел: „Бовча“, Магор, Скопје, 2002)
#1 Нашето време тешко да е време на зборот и неговото мудро или морално владеење. Попрво би се рекло дека е подигрување со зборот, силување на зборовната етика и поетика. Некако, зборот излегува како да е второстепена додавка, декорација, во служба на вешто осмислениот маркетинг на капиталот и на политиката. Писмото на мудроста и доблеста сосема е дерогирано од сцената, со која владеат силите на профитот и јазикот на насилството и оружјето. Сепак, не можеме, не смееме ниту до крај да се одречеме од Зборот, тоа последно средство на индивидуалната и творечка надеж. Во прегработ на епохалната криза, некои од нас сè уште ги запишуваат своите, мали или големи, пораки, небаре бовчи, со кои се поаѓа во неминовна селидба или патување без повраток.
Што содржи интелектуалната и критичка „бовча“ на Богомил Ѓузел, и зошто ваков наслов?
„Бовча навестува содржина на разни предмети, за неопходна (у)потреба, што можат да се понесат како личен (животен) багаж, колку што може нивниот сопственик/автор лично да ги собере и пренесе од периодиката во една книга… Како за преселба и лична рекапитулација – или за презентација пред другите и – како што навестува зборот, дарување!“ (Ѓузел, 2002: 10)
Бовча-книга, бовча-подарок, бовча-неопходен багаж.
Пренесувањето предмети на знаењето како уметност на правење бовчалаци. Пренесувањето (преобјавувањето) и пребирањето по текстовите од еден во друг медиум, од едно во друго време, како токмење бовчалаци. Пишувањето како постојано сожимање (отфрлање на непотребното) и пркосно прекројување на бовчи. Писмото како секогаш неопходна, единствено важна бовча за писателот. Писмото како подарок. Писмото како непорекливо личен багаж. Тоа се некои од можните конотации, што појдовно ги побудува малата, воведна белешка, кон најновата (за сега, втора по ред критичко-есеистичка) книга на Б. Ѓузел.
Овде собраните, строго селектирани текстови – без разлика на времето на нивниот настанок, кое се протега на цели 40 („авторски и животни“) години, ги обединува една заедничка одлика – нивната поттикнувачка, инспиративна моќ, асоцијативноста, големата духовна енергија и неначната актуелност, среде мошне турбулентните, културно-историски, придвижувања денес. За оваа прилика, читателското внимание подетално ќе го задржам врз неколку од овие, посебно интересни текстови.
Со иманентна перспектива на „поет – практичар“, во есејот „Постои ли страв од пишување“, Ѓузел ги засега најделикатните прашања на поетското создавање, како и вонвременските, „метафизички“ теми за природата на самото творештво. Тој е придвижен од своето живо љубопитство, смелост и отвореност за поставување на тн. последни прашања и за соочување со тн. гранични спекулации, кои задираат во онтологијата на творештвото, во длабоко вкоренетиот и сеприсутен, но сепак, најчесто, премолчан страв пред белината, страв од пишувањето, страв од сопствената немоќ пред белата страница. Токму постојаниот двобој со таквите и слични, подеднакво индивидуални, како и универзални творечки јанѕи е именителот на она што се нарекува поетска егзистенција и што ја определува личната каризма на секој автор, пробен камен, што, во полна мера, сведочи за карактерот, сестраноста и „носивоста“, на секој автор поодделно, бидејќи во таа, метафизичка битка со белината, секој е секогаш сам и секогаш почетник.
Во текстот „Пригрлување на пустината“ (1963), на изненадувачки актуелен начин, авторот го поставува прашањето за пустината како симболички простор и именител на празнината, која длабоко го докоснува современиот човек. Тој зборува за „процутот на пустината во ова наше време“, за „бремето на пустелијата, што стои исклучиво врз човечки плеќи“. Во дослух со некои од клучните определби на егзистенцијалистичката (но, не исклучиво таа) философија, Ѓузел пишува за метафизиката на пустината, за пустината како парадоксален избор на човекот, за сеприсутниот карактер на пустината: „денес, ние живееме на ова пустинско дно во едно време, што мораме да го прифатиме како свое“. Според тоа, пустината е наша судбина, наше проклетство, наше искушение, но на крајот, дури и неминовен избор: „пустината е нашето срце, нашиот дом“. Тука, одново, но, на егзистенцијално (а не само поетолошко) ниво, се актуелизира прашањето од претходно споменатиот есеј: за стравот пред празниот простор, стравот пред семоќната и проголтувачка белина и неизвесност. Но, токму во тој и таков страв, Ѓузел го пронаоѓа изворот на потентната, креативна и бунтовничка, енергија на човекот: „А онаа пустина, што нè ваби неосвоена пред нас е она, што нè одржува во живот, а за неа веќе однапред знаеме, дека е бескрајна за нашите можности“. Пустината, со други зборови, е нашиот, исто толку витален, колку и фатален, предизвик; парадоксален симбол, воедно лимит, како и безграничност; именител на нашиот мегдан со времето, на чијшто опустошувачки поход, постојано бидуваме изложени и, на крајот, погубени … Затоа, Ѓузел, низ призмата на пустинската метафора, на пластичен начин, го изложува релативизмот на историјата и сите (историски) тврдини: под истата закана на пустината, и нивните „ѕидини им зјаат празно во времето“ .
Следејќи ги наводите од овој неголем, но длабоко проникнувачки есеј, воедно откриваме пошироки херменевтички репери, за толкување на пустината воедно како релевантнен и специфичен топос во поетското творештво на Ѓузел. Тоа се однесува и на вжештената, еротска поема „Пустинска жена“, во која токму геопоетиката на пустината си наоѓа свое привлечно поетичко гнездо, и тоа многу години, пред номадската харизматичност на Кенет Вајт да ја заснова и да проговори за геопоетиката како нова поетичка опција. Токму со оглед на својата жестока отвореност пред ризикот, поетот и критичар Ѓузел, во овој есеј ги запишува и следните констатации: „пустината е нашето срце, нашиот дом. Ја присвојуваме испитувајќи ја со својата свесност“; или: „животот во пустината е суров, но неоткриено убав“. Заедно со современите, но и дамнешните, есхатолошки философии, и Ѓузел станува приврзаник на радикалната, без оглед на тоа колку болна, вистина, дека ние самите сме најголемата пустина и најстрашниот предизвик, што вреди и треба да биде преземен.
Есејот „Балкански митови и сеништа“ (1995), Ѓузел го започнува со апел за воспоставување поинаков, повнимателен и поурамнотежен однос кон колективното несвесно, во дадениот случај, кон дионизиските енергии, што од дамнешни времиња го крстосуваат Балканот. Токму растоварувачкиот, воедно прочистувачки ефект, што се остварува преку презаситување на основните психолошки пориви во рамките на најстарите паганските ритуали, според Ѓузел, сведочи за суштинското значење, што го има обредното колективно празнење за благотворната и полезна сублимација на потсвесните, инстинктивни, Ид енергии. Но, Ѓузел, со право, предупредува на фактот дека токму недостатноста на посакуваното прочистување во современите ритуални практики (овде се мисли на поновите монотеистички религии, како и на современите тоталитарни идеологии), ја поттикнува погубната компензација на личните и опши фрустрации, со национални митови на тлото и крвта. Токму оваа компензација со и во минатото, поткрепена со подемот на жртвениот менталитет (броењето на мртвите) делотворно придонесува во пренасочувањето на негативната психичка енергија кон некој екстерен непријател, што сосема легитимно ја заслужува нечија омраза и одмазда. Во рамките на овие анализи, однапред е содржан и голем дел од актуелното негодување, што, во своето дело „Другиот правец“, го манифестира и еден Жак Дерида, откривајќи, дека, во Европа, токму „во име на идентитетот, се мешаат најстрашните, добро познати злосторства – ксенофобијата, расизмот, антисемитизмот, религиозниот или нациналистичкиот фанатизам“.
Иако напишан пред цели 10 години, есејот „Шекспировата ’Бура’ во Република Македонија“ (1993) е вистински актуелен токму сега, кога во нашиот јавен простор целосно завладеа реториката на евро-аспирациите. Ѓузел, меѓутоа, во брилијантната парабола, што ја воспоставува меѓу класичната драма на Шекспир и нашата современа ситуација, ја загатнува можноста денес моќните, политички „ментори“, како што е ЕУ, да се препознаат во драматуршката улога, што ја има менторот и магот Просперо; додека, според истата логика, домородецот Калибан би бил токму, непризнаениот во светот на Просперо, Македонец, кој допрва почнува (како субјект) да се буди. Конечно, самата бура е онаа состојба во која Калибан сака да го втопи Просперо, за да го оневозможи во неговото опустошувачко дејание и за да ѝ се врати на сопствената исконска (или стихијна) слобода. Затоа, не ретко се случува гласникот на Просперо, Ариел, погрешно да биде разбран и протолкуван: „Тој им вели: демократија, а некои слушаат демографија…“ Отаде гледаме, дека веќе во далечната, 1993 год., Ѓузел, во полна мера ги разгатнал колонизирачките ефекти на претстојната ЕУ интеграција, односно повторно оживеаната дијалектика на робот и господарот, особено важна за денес актуелниот дискурс на постколонијалните студии. Затоа, Ѓузел пледира за тоа дека современиот „Просперо“ во себе треба да ја најде неопходната сила за да ја прескокне сопствената граница (или, ограничување) и – да му прости на Калибан, а, со тоа, и да го излечи од неговата (робовска) деформација.
Во овие и вакви заложби за културна и историска рехабилитација на Македонецот, повторно одѕвонуваат впечатливите слогани од овде преобјавениот поетски манифест „Епското на гласање“, а во чија бурна интонација, заедно се преплетуваат патосот на резигнацијата и анархичноста на бунтот, „негацијата, контроверзијата и антитезата“: „Другите живеат во поврвнинската сегашност и навечер заспиваат лесен сон… Ние сме силувани од вековите, ограбени од времето на смртта и животот, што согорува к’о искра.“
Да заклучиме, Ѓузел е начитан автор, со раскошен аналитички талент и сестрано љубопитен дух, во чија лектира сосем лагодно се движат дискурсите на психоанализата, квантната физика, историографската анализа. Ѓузел е неоспорно редок и потентен критичар и есеист, чија длабока проникливост, во полна мера, ги заслужува нашиот почит и внимание. Ангажиран, воедно поет, како и интелектуалец, тој вешто ги интегрира составките на својата комплексна духовност, чијашто долгорочна обземеност со епохалната криза во која се наоѓаме, потврдува дека се работи за една сериозна, консеквентна, стоичка природа и личност, која не дозволила да стане поводлива по навидум лагодните удобства на секојдневието.
Антиципаторската моќ на овде собраните и објавени есеи, навистина, вчудовидува: покрај сестраната ерудиција и начитаност, нивниот автор несомнено поседува силна интуиција, да го насети и предвести токму она, што е суштински ново и предвестувачко, по однос на идните, епохални и регионални, случувања. Токму заради тоа, една книга, каква што е „Бовча“, треба повеќекратно да се препрочитува и секогаш одново да се превреднува: како четиво на суштествени пораки и мудри сознајби, како пример на жестока, интелектуална будност, аналитичка обдареност, како апел до Умот и до умните, без оглед на сè што наоколу се случува, постојано да бидат горди на своето единствено и неминливо богатство: луцидноста.
Пред македонската книжевна наука допрва претстои адекватното премерување и вреднување на творечкиот придонес на Ѓузел во доменот на критиката и есеистиката. Покрај оваа книга, која опфаќа само еден сегмент од неговиот вкупен критички ангажман, а во очекување и на следните критички избори, верувам, во блиска иднина, ќе ја добиеме вистинската (интегрална) претстава за овој автентичен, возбудлив и непоматено актуелен, лично обележан и моќен, критичко-есеистички опус, кој, со своите аналитички амбиции и интереси, испаѓа дека често знаел да оди (или, одел) и пред своето време.