Нашиот удел во овој свет

/, Литература, Блесок бр. 18/Нашиот удел во овој свет

Нашиот удел во овој свет

Светот на луѓето

Самиот процес читање се опишува како размена меѓу текст и читател/интерпретатор. Постапката, кога се во прашање наративни структури, се одвива вака: настаните и ликовите од даден роман или новела овразуваат еден свет на фикцијата. Тој „свет“ минува низ еден друг фиктивен свет (гледна точка; поглед на свет) кој му припаѓа на тој што чита кој, од своја страна, го „конструира“8F тоа што го чита како текст или дело. Копнежот/желба на Валмон по задоволство од Опасните врски на Лакло се идентификува во една „ситуација“, на пример, во која Турвел допушта да ѝ се восхитуваат, додека пак Мертеј се обидува да ја спречи првата желба, по што Валмон ги отфрла советите на Мертеј.9F Валмон нешто сака во една „ситуација“ која го оспорува тоа сака, а пак тоа нè известува, веќе, за некој „свет“ на забрани и дозволи, кој се гради во фикцијата Опасните врски. „Ситуацијата“ функционира како знак за значењето „забрани“ и „дозволи“; последниве се разликуваат од „забраните“ и „дозволите“ што влегуваат во духовниот свет на читател кој не живее во епохата на Лакло. Може, од гледна точка на читателот, да се определи сега тој свет за кој зборува авторот на Опасни врски како свет на „двојни односи“: едни кои се градат според законот вистина (être) и други што се градат според законот привид (paraïtre). Принудата (Мертеј) која се испречува пред копнежот на Валмон се совладува со итрина.10F
  Светот од книгите е „свет од хартија“ во кој тече судбината на луѓе/јунаци од – хартија. Сосем поинаку е, меѓутоа, во светот на живите луѓе во кој, исто така (го знаеме тоа по искуство) се градат односи по привид или односи по вистина кои образуваат една „жива“ ситуација Поинаку – затоа што и последиците се поинакви: некоја диктатура, која се крие, на пример, под маската демократија нема исти ефекти во книгата на литературата и во книгата на – животот. Последново е тема со која систематски се занимаат многу нови книги на Цветан Тодоров и тоа повеќе од една деценија. Тоа допушта да се каже веднаш: неговата анализа на однесувањата на литературните јунаци во еден распон од класичните антички јунаци на Хомер до јунаците на Џејмс, Конрад и Достоевски, по природен пат го доведе до однесувањето на „живи“ јунаци или пак јунаци на „нашиот“ живот, какви што беа Хитлер и Геринг, Ленин и Сталин или Марек Еделман и Попјелушко.
Тој циклус, по многу нешто драматични и не помалку поучни анализи in vivo, почна со книгата Освојувањето на Америка (La conquête de l’Amérique, 1982). Таа книга има указателен поднаслов кој се провлекува како невидливо црвено конче во сите натамошни книги на Тодоров: „прашањето на другиот“, како „другиот“ го претвораме во инструмент за свои потреби и колку (кога и дали?) сме готови да го третираме како – цел, ете што треба да ни соопштат крупни (историски) настани од XVI век „кој ќе види како се подготвува најголемиот геноцид во историјата на човештвото“ (ibid, 13) – истребувањето на древните цивилизации на американскиот континет. Тоа што некогаш ѝ го правеше напредна Европа на заостаната и „примитивна“ Америка го повтори и во XIX век кој ги донесе, на свет, националните држави, а пак овие национализмите: со нацизмот како оптимална варијанта, кој еволуира во – расизам. Како, во такви околности, се однесувала интелектуалната елита? Имаат ли во тоа удел вредносните системи и „позиции“ на Кондорсе, Монтењ и Монтескје; Сен Симон, Хелвециус и Фурие; Токвил, Ренан и Арто? Има ли смисла и одбрана антиномијата напредна и примитивна заедница? Дали таа антиномија не почива врз структурата супериорноинфериорно во единечните односи, кои го правдаат и препорачуваат „егоизмот“ како прв генератор на етноцентризмот? Кога и под какви услови партикуларното се прогласува за – универзално? Може ли напредниот свет да „прави“, не само да проповеда – хуманизам? Такви се прашањата за кои расправа книгата Ние и другите (Nous et les autres, 1989).
Ако XVII век беше век кој спротивстави еден цивилизиран (Европа) и еден примитивен (Америка) свет, во кој џелатот– цивилизација бестијално го масакрира невиниот, примитивен американски свет во името на европскиот „прогрес“; ако XIX век спротивстави цивилизирани (водечки) нации меѓу себе, во трката по хегемонија, нашиот, XX век, го пресели и кон-центрира тој спор внатре, во самата единка. Имено, единката од XX век почна да постои кога не постои, затоа што постои како копнеж и вера по совршен, идеален и еднаш за секогаш – Човек. Дали само околностите (социо-контекст) си тие што произведуваат таков тип глобално и општо (модерно) однесување?; дали само политичките системи (тоталитарни) се виновни за злосторствата кои не само што не ги смалува, туку, напротив, ги зголемува и умножува прогресот и културата? дали, просто, луѓето се непоправливо добри, а пак политичките системи неправливо лоши и тоа – толку полоши колку што почесто и потемелно се поправаат? Би било лесно да се одговори на тие прашања само под услов да се мисли дека: или за сè е виновен човечкиот фактор, или пак – неговите системи, што би значело дека постојат системи без супстанци и – супстанци надвор од – системи.
Барајќи заснован и јасен одговор на прашања од тој вид, Цветан Тодоров заклучи дека, со иста стрпливост и систематика, треба да се испитуваат составките на „светот во човекот“, онака како што социлогијата го испитува „човекот во светот“. Така почна неговата антрополошка серија книги во која спаѓаат: Спроти екстремноста (Face à l’extême, 1990) Заедничкиот живот (La vie commune, 1995), Одродениот човек (L’homme dépaysé, 1996).

#b
8. La lecture comme construction in Les genres du discours, 86 – 98
9. Littérature et significations, 65.
10. Ibid, 61.

АвторАтанас Вангелов
2018-08-21T17:21:59+00:00 јануари 1st, 2001|Categories: Критика, Литература, Блесок бр. 18|