Денот беше жежок, а тој и Роберт талкаа низ гробовите во Бутел скоро цел час. Кога доаѓаше наваму, некако наивно се надеваше дека ќе го најде својот стар пријател сè уште жив. Би имал скоро сто години, но луѓето живеат и по толку, нели? Некои живеат, но на гробот на Виктор Аќимовиќ, зад одамна исушеното цвеќе, до неговото име, пишуваше: 1915-1987. Бил само малку помлад од неговите седумдесет и пет години кога заминал и веќе не може да му каже ништо, ништо од она што помисли дека сака да му го каже. Сакаше да му каже благодарам, сакаше да му каже дека мислел на него сите овие педесет години, сакаше да му каже дека тие две недели тогаш, со него во Скопје, засекогаш го одредиле неговиот живот. Но сега е веќе доцна, си помисли, уморен и жеден, и со воздишка седна на надгробната плоча.
Франс, ме потсетуваш на син ми, му рече Виктор кога за првпат се видоа, тој жежок августовски ден во 1963 година. Му требаа три недели да стигне во Скопје откако слушна за земјотресот. Тоа е тоа, си помисли кога прочита за несреќата во холандските весници, тоа е мојата приказна. Фотографијата не е ништо без емоции, му кажа неговиот тогашен учител, и тој почна да ја бара емоцијата што ќе му помогне да ја направи онаа фотографија што пак нему ќе му помогне да стане фотограф. Беше сам, родителите му беа починале, дома не го чекаше ниедна посебна жена, немаше постојана работа, сè што имаше беше неговиот нов Никон-Ф и една патна торба во која спакува и парче картон на кое пишуваше „Скопје“. Стопираше до Германија, а од Германија фати воз до Белград. Во Белград, во некоја од зградите на тогашната влада, еден намуртен човек во темен костум го сослуша без збор, а потоа на секретарката ѝ издиктира нешто и го потпиша парчето хартија. Неговата дозвола да оди во разурнатото Скопје, стиснат меѓу лекари, медицински сестри, завои и шишиња со лекарства, во Дакотата на југословенската војска.
Скопје не го ни пречека. Скопје беше премногу зафатено со својата агонија за да му обрне внимание на младиот забраден туѓинец. Утробите на довчерашните домови се беа истуриле по калдрмата, бесрамно соголувајќи ги животите на своите изгубени домаќини. Додека минуваше по улиците, од собите пресечени на пола ѕиркаа железни кревети, ѕидови со таписерии-пасторали, алишта што сè уште висеа уредно закачени на врати што не водеа никаде. Низ прашливите остатоци на градот изгубено се сновеа сенишни луѓе – некои бесцелно лутаа, други седеа до урнатините кои ги расчистуваа млади војници, скоро деца. Сонцето сурово печеше, а урнатините смрдеа на мрша, таа гнасно-слаткаста реа од бомбардирањата на неговото детство. Одејќи така, ја виде својата прва фотографија – жената со испиено лице и со две полни торби, облечена во црно, претопло за оваа жештина, со шамија на главата, седеше на распаднатото цокле, до ковчежето кое едвај да собираше годиначе. Потоа го фотографираше девојчето со двете големи бовчи, застанато до пресушената градска чешма, уредно исчешлано и дотерано, во исчекување на некој кој требаше да го однесе на некое друго, поубаво место. Ги фотографираше и луѓето кои спиеја на искинати душеци среде улица. Го фотографираше и дедото со цигара в уста седнат на домашна столица, пред шаторот во привремената населба на Црвениот крст.
Земи Франс, рече Виктор и му подаде две ролни филм. Уште толку имам, пријателе, две за мене и две за тебе. И тој продолжи да фотографира. Забораваше да јаде, забораваше да пие, само луташе низ човечката несреќа и фотографираше. Низ градот ечеа звуците на умирањето – од некои длабочини под шутот офкаа затрупаните, пред урнатините над телата на замолкнатите лелекаа оние што ги сакаа, војниците стенкаа на жештината, жедните деца плачеа, мајките воздивнуваа. А тој само молчеше и фотографираше. Не знаеше што има на филмовите, не знаеше што ќе излезе од нив, зашто овде немаше каде да ги развие. Земи Франс, Виктор му подаваше сув леб и војнички грав во чингена чинија, најбезбедното нешто за јадење тие денови. На заминување, се прегрнаа силно, како татко и син. Минувајќи по улицата за последен пат, под сенката на липата, одеднаш се здогледа себеси. Дете што остарело пред да порасне, со руса коса, со диви, недоверливи очи, седеше на тротоарот и го гледаше. Го извади Никонот со надеж дека останало уште малку филм. Апаратот чкрапна само еднаш.
Педесет години му требаа да се врати во градот што не го препозна, со фотографиите што и градот одамна не ги препознаваше. Педесет години откако стана фотограф, ѝ се врати на емоцијата што го создаде. Седнат на надгробната плоча на пријателот, на местото кај што струже тишината, тој конечен звук на умирањето, ја нурна главата во рацете и заплака.
уметноста е внатре
