За значењето на несвесното и за силата на имагинацијата

/, Критика, Литература/За значењето на несвесното и за силата на имагинацијата

За значењето на несвесното и за силата на имагинацијата

Меѓутоа, не смееме да заборавиме дека мотивот на преобразбата што ни го открива продолжението на приказната, го воведува во игра и делфинот. „Симболот на делфинот е сврзана со симболот на водата и преобразбите“ се вели во Речникот на симболи, затоа ќе се согласиме со констатацијата која тврди дека сето наше книжевно образование се сведува на негување на формалната имагинација11F оти, исто како и сонот, таа не реферира на нешто присутно и постоечко ами се јавува како резултат на потребата да се надомести она што, всушност, недостасува. Кажано поинаку: имагинацијата го призива во свеста она што некој претходен систем означители не успеал да го објективира. Затоа и соништата, наоѓајќи се на полпат меѓу митовите и колективните претстави, имаат врска со несвесното; тие се еден вид персонализирана митологија и за нив, со право, може да се каже дека претставуваат миметички живот на материјата.
Значи, сите симболи на интимниот човечки живот, материјалната имагинација ги пронаоѓа во длабочините на несвесното. Затоа момчето од расказниот свет на Прокопиев се нурнува во водата, за повторно да се роди обновен: во мигот кога морето го повикува младичот, тој повик не е ништо друго освен повик на основниот елемент и тоа како целосна, интимна предаденост, како син на морето кое своето дете го преобразува од адолесцент во возрасен човек и пак во дете. Но, од друга страна пак, влегувањето во морето е, всушност, продирање во некој непознат, таинствен свет кое има силно психолошко значење: таму првобитното инцестуозно чувство и едиповиот комплекс треба да бидат совладани и преобразени во волја. Добиваме слика верна на силите на материјалната имагинација, која во расказот Делфин е естетизирана на успешен начин.
Меѓутоа, многу работи не произлегуваат само од психолошкиот ами и од семиолошкиот ред на нештата, оној кој нè прави свесни за соодносот меѓу буквалното и пренесеното значење. Затоа оваа бајковидна раскажувачка постапка која призива серија асоцијации на инцестуозни поими, ја сфаќаме како успешна метафора во раскажувачката техника на Александар Прокопиев.
Но, во расказот Слово за змијата, со симпатични скокови од апстрактно во конкретно, од логично во алогично и vice versa, Прокопиев го буди нашето љубопитство кон амбивалентните симболите кои упатуваат на андрогиното праединство во светот на митовите. И покрај нагласената литерарност која нè уверува дека неговиот постмодернистички начин на искажување мошне успешно ги комбинира магичните, мистичните и опсцените елементи, овој негов расказ покажува дека и парадоксалното не му е туѓо.
Змијата и човекот се типични антиподи – таа се наоѓа на почетокот, а тој на крајот од еволутивното скалило. Но, иако се противречни, тие, сепак, не се исклучуваат меѓусебно, оти во човекот има нешто од змијата, а пак, таа – „хиерофанија на светата природност“ – е она таинствено нешто кое, вечно го соблазнува неговиот дух.
Во расказот на Прокопиев змијата е огледало на една архетипска ситуација од светот на боговите: во тој свет, по примерот на едиповото сценарио, татковците им ја отсекуваат главата на синовите, а овие преобратени од мртовци во змии, повторно им ги преземаат жените. И одново е на сцена примарната желба (инцестот со мајката) која, притаена некаде длабоко во забраните, ја одразува својата внатрешна противречност: како материјална проекција на либидото Змијата е – де син, де љубовник на сопствената мајка. Но, и покрај табуата што ги наметнува митолошкиот систем на мислење, јунаците на Прокопиев, сепак, ги живеат своите симболи: се чини дека во ликот на змијата и делфинот – како олицетворено либидо и архетипска претстава на еросот – тие само привидно се ослободиле од Природата.
Но, ако се осврнеме на андрогиноста како непомирлив, дијалектички принцип, тогаш е јасно дека, на еден уметнички начин, авторот на расказот Слово за змијата, има извесен еротски однос и кон митот: „Сепак, не забораваме“, вели Прокопиев, „дека во оваа опчинувачка загадочна формула на опстанокот, луѓето-змии не ја поседуваат само моќта да се преобразат од еден во друг прекрасен облик на животот, туку и чудесната дарба да се вратат од конечната бездна од каде што враќање нема за оние чиј единствен лик е човечкиот… 12F“.
Во расказот на Прокопиев, симболот ги надминува сите временски димензии. Тој е онаа апсолутна точка во која се вкрстуваат просторот и времето: симболот ги живее своите предци, ја создава психичката енергија и се транспонира во неа. Сигурно дека митските слики и симболите претставуваат конвенционален јазик на психичноста, но обработени во фантазијата на јунакот и – на извесен начин – оптоварени со значењето на културата, тие како да се оддалечуваат од своето извориште. Сепак, и етимолошки и фигуративно, симболот го чува она првобитно значење, кое цензурата на свеста сè уште не го уништила. Затоа, кога станува збор за деконструктивизмот на Прокопиев, се чини дека овој став на Витолд Гомбрович најмногу би му одговарал: „Можеби навистина уметноста треба да ја урива стварноста, да ја разорува на елементи и да гради од нив нови глупави светови – во таа произволност… нарушувањето на смислата има своја сопствена смисла… А сонот го открива сиот идиотизам на онаа задача што на уметноста ѝ ја наметнуваат некои премногу класицистички умови, дека таа треба да биде ’јасна‘. Јасност? Нејзината јасност е јасноста на ноќта, а не на денот“13F.
Кога сме веќе кај расказите на Прокопиев, таа „јасност“ треба да ја бараме вон границите на неговиот дискурс или некаде длабоко во него, во некој архе слој. Како недореченост. Поливалентна и поширока дури и од самата смисла.

Наместо заклучок

Анализата на расказите на Гомбрович и Прокопиев, како претставници на две различни поетички школи, лично ме увери дека покренувањето на прашањата што, едноставно ги наметнуваше дискурсот на Гомбрович, не ги исклучуваше оние кои ги форсираше расказниот свет на Прокопиев. Превласта на доминантите во едниот и во другиот уметнички дискурс, го ориентираа ова истражување кон еден аспект чии резултати (дури и по цена да си противречам на досега кажаното) можат да се сумираат во следнава констатација:
Дискретните, длабински значења на расказите кај двајцата раскажувачи, создадоа – помалку или повеќе – атмосфера на една виртуелна реалност, но и покрај разликите – можеби токму поради онаа засилена еротска нотка, суптилна кај Гомбрович, а експлозивно и ексклузивно порнографска кај Прокопиев – нивната уметност не само што не го загубила контактот со митот, ами не го загубила ни контактот со вистинскиот живот. Тоа ги прави, на извесен начин, архетипски слични нивните содржини: додека Прокопиев манипулира со митолошки, Гомбрович управува со индивидуализирани симболи, но двајцата, сепак ја призиваат митологијата.
Значи и покрај тоа што – во структурна смисла – споредбите се неможни, на рамниште на семиолошките конотации, сензибилитетите на Гомбрович и Прокопиев се компатибилни. Веројатно е тоа поради опсената од еротиката и притисокот на несвесното кое лесно можеме да им го припишеме на архечувството кај Гомбрович, а на материјалната имагинација кај Прокопиев. Сепак, нема да звучи претерано ако повторам дека митологијата им е заедничка и на двајцата раскажувачи. Впрочем, како и на сите нас. Но, без оглед во каква форма – имплицитна или експлицитна – го остваруваат тие својот литерарен ангажман, силата на нивната уметничка реализација е достојна да ја понесе вредноста на митема.

#b

11. Формалната, односно матријалната имагинација, претставува придвижувачка сила која не само што ги освежува митолошки слики, ами, истовремено – ги трансформира и „оживува“ традиционалните форми. Но и покрај фактот што трансформацијата е противна одлика на формата чија суштина, заправо, е стазисна, во играта на семантичките ограничувања на елементите, материјалната имагинација, сепак, успева да го наметне своето влијание. Со други зборови, ако формите ѝ припаѓаат на Културата, тогаш атавистичките симболи на материјалната имагинација се наследство на Природата, смета Башлар.
12. Александар Прокопиев, Слово за змијата, Скопје, 1992, стр. 144.
13. Витолд Гомбрович, Дневник I, Београд, 1985, стр. 325.

АвторАнгелина Бановиќ-Марковска
2018-08-21T17:22:16+00:00 јуни 1st, 1998|Categories: Блесок бр. 03, Критика, Литература|