Постои еден специфичен однос помеѓу поетскиот субјект од песните на Мозетич и митските фигури на Нарцис и Орфеј како што ги сфаќа Маркузе. Но, овде Орфеј не е во обид да ѝ го врати животот на својата Евридика; овде Орфеј, соочен со баналноста на светот и бесмислата која таа баналност му ја наметнува на секое постоење, се наоѓа пред дилемата дали да им го одземе животот на своите партнери. Во една песна вели: „барем да имам пиштол, па да му го притиснам / во вратот и да го одвлечкам далеку, во мрачна шума. / Најверојатно би требало да го убијам.“ А во друга: „си помислив дека сега ќе биде најдобро да го заколам. / Премногу болно би било да останам со него. / А потоа и полесно би се облекол и заминал.“ Но, иако е неостварено во реалноста, убиството на „превртената“ Евридика (превртена и по однос на смртта – овде Орфеј ја бара смртта на Евридика, и по однос на полот), тоа е остварено и до бескрај повторувано во имагинацијата на поетскиот субјект: „Добро / што не ми удри крвта во глава и не те убив. / Што сè би се појавило по весниците, па можеби / и би се зголемила продажбатаа на моите книги. Во нив / те убивав полека, делче по делче, како што ги убивав / и другите, безбројни жртви на серискиот убиец во мене.“
Поетскиот субјект од оваа збирка е загледан во својата сегашност и своето минато како Нарцис во својот одраз во водата, но притоа не вљубувајќи се во својот лик, не умирајќи затоа што е неможна љубов со самиот себе, туку препознавајќи ја туѓата убавина, и спознавајќи ја немоќта да се биде во љубов со Другиот, и посакувајќи ја сопствената смрт заради таквото сознание: „(…) Имам / четириесет и пет години и немам никого / за да мислам на него со љубов. Сеќавањата / болат. Никогаш не сум помислил дека убавината / може толку да боли. Гледам лица и ми застанува / здивот. Можеби е време драматично / да си го одземам животот, или пак / да ме собере сидата.“
Потребата од одбивање на животот и обидот да се одземе сопствениот живот се придружени со (или можеби се последица на) чувството на бесмисла. Јулиа Кристева, за тоа чувство на не-смисла кое го напаѓа меланхоликот, вели: „Бидејќи исчезнувам во смислата на другите, бидејќи сум ѝ туѓа, споредна на искрената среќа, својата потиштеност ја сметам за возвишена, метафизичка луцидност. Понекогаш гордо чувствувам, на границата помеѓу животот и смртта, дека сум сведок на не-смислата на Битието, дека ја откривам апсурдноста на врските и Битието“ (Кристева 1994: 10). Но, дали животите на другите околу поетскиот субјект од „Баналии“ навистина имаат смисла, па таа има чувство дека пропаѓа во смисолот на другите? Дали навистина нивниот живот е облагороден од искрена среќа, на која тој поетски субјект ѝ е туѓ, па својата потиштеност ја смета за возвишена, метафизичка луцидност? И дали гордо чувствува дека е сведок на не-смислата на Битието? Тој е сведок не само на својата, туку и на туѓата несреќа, и особено на немоќта на другите да ја согледаат бесмислата на сопственото постоење. Значи, поетскиот субјект од „Баналии“ не исчезнува во смислата на другите, тој исчезнува во нивната не-смисла. Тој не ѝ е туѓ на искрената среќа, туку бегството на другите од бесмислата, бегство во уште поголема бесмисла, која не можат да ја согледаат затоа што одбиваат да го согледаат, да го чујат Другиот, ја потенцира и ја условува бесмислата на неговото постоење, и го свртува кон смртта. Оттаму и спермата во „Баналии“ ја има функцијата што ја има водата (како отсликувач на недофатливото, како повик кон смртта) во митот за Нарцис: „Дури илјадници километри далеку од тебе / наоѓам храброст да си признаам себеси дека тогаш / се бев вљубил во твојата сперма, во смртта / што ја носеше со себе. Ја гледав разлиена врз твојот / стомак и го нуркав лицето во неа. Нејзиниот мирис / што се претвораше во мирис на смртта, ми причинуваше / бесконечни оргазми.“
Говорејќи за тоа како меланхоликот го доживува времето, Јулија Кристева вели: „Времето во кое ние живееме кое било времето на нашиот дискурс, на туѓиот говор, забавен или распрснат, кај меланхоликот, го води да живее во децентрирана темпоралност“ (Кристева 1994: 79). И поетскиот субјект од некои од песните во „Баналии“ живее во една таква децентрирана темпоралност, во време кое е свртено кон парчиња од минатото: „Се фаќам себеси / како сè повеќе тонам во минатото, како ме влече назад. / Повторно лежам во пондилата врз сеното, / кога синот на соседите ми пикна рака / меѓу нозете.“
Но таквата свртеност кон минатото не ги пополнува празнините на сегашноста: напротив, таа го потенцира чувството на бесмисла и го засилува танатичкиот порив, па оттаму и копнежот на поетскиот субјект по заборавот на сопственото минато изразено во последната песна – „Да заборавам како во нашата нива со жито“, која претставува кратка реминисценција на цел еден живот, панорамски поглед на настаните кои најмногу болеле и кои биле најслатки (некои од нив биле и едното и другото едновремено), и потребата од нивното заборавање: „да заборавам, да заборавам сè зашто секогаш одново задира / во болните места и до смртта нема да ме остави на мира.“
Потребата од насетување на сопствената смрт и потребата од насетување на смртта на посакуваното/саканото тело, ставени во сооднос со стиховите за сопственото минато (како на пример во веќе споменатата песна „Да заборавам како во нашата нива со жито“) во поезијата на Мозетич можат да се доведат во врска со сфаќањата на Мишел Фуко за телесните инскрипции. Според Фуко, тие се детерминирани од моќта и знаењето, и од нивниот сооднос. Иако телото може да се стави во релација со неговите генеолошки истражувања, на што нè наведуваат неговите судови дека телото е манифестација на минатите искуства и е испишано од страна на историјата, според Фуко телото пред сè претставува објект, цел и инструмент на моќта. За Фуко моќта е систем на меѓусебни врски помеѓу телата и настаните. Фуко потенцира дека под моќ не подразбира групи на институции и механизми кои овозможуваат покорност во рамките на еден општествен систем, ниту потчинување, ниту форма на доминација на една група врз друга. Тој моќта ја дефинира како „мобилен супстрат од релации на сила, кои поради својата нееднаквост, постојано раѓаат состојби на моќ“ (Фуко 1978: 93). Од тие соодноси помеѓу настаните од минатото на поетскиот субјект од стихозбираката „Баналии“ и неговото тело се создава Танатос – болката од минатото се претвора во копнеж по сопственото исчезнување и исчезувањето на оние кои ги посакува.
Доведувајќи ги меланхолијата (впрочем, поетскиот субјект на Мозетич секогаш говори за истополова љубов, а Џудит Батлер во повеќе наврати хомосексуалците ги именува како „меланхоличен род“) и потребата од причинување на болка (на самиот себе, но и на другиот) во специфична врска во која едното го создава другото и обратно, Бране Мозетич создава моќна поезија. Во неговите стихови личното и универзалното се во постојана интеракција, а Еросот и Танатосот, како и задоволството и болката, постојано тежнеат да надвладеат едни над други, – тоа е поезија која е репрезент на најдоброто од националната литература (за стихозбирката „Баналии“ Мозетич ја понесе највисоката награда за поезија на Словенија), а воедно се вбројува во самиот врв на современата европска поетска реч.
Библиографија:
Butler, Judith: The Psychic Life of Power. Stanford University Press, Stanford, 1997.
Foucault, Michel: Discipline and Punish. London, 1978.
The History of Sexuality, Vol. 1,2,3. Penguin, London, 2004.
Freud, Sigmund: „S one strane principa zadovoljstva“ i „Ego i Id“. In: Treći Program Radio Beograda, pp. 253332. Beograd, 1984.
Kristeva, Julija: Crno Sunce. Svetovi, Novi Sad, 1994.
Мозетич, Бране. „Баналии“. Блесок, Скопје, 2004.
[од Баналии] | [нарачка]