Конечно, прашањето за книжевните вредности секогаш ја вклучува и книжевната критика. Лично не ја сакам, дури и да е потенцијално важна за една култура, особено за малите култури. Мојата нејасна интуиција е дека литературната критика е како апче што не поминало атест, може да ви донесе потенцијална штета или потенцијалната корист, првото почесто од второто. Кажете ми кој денес сè уште може, во оваа стеснета култура во која сме набиени како карпите од Матка, да напише каква било релевантна критика за чие било пишување? И да сака да напише негативна критика, таа ќе биде прочитана како дневно-политичко раскусурување. Во реално отсуство на пазар и на критична маса, кај нас критиката се сведува на позитивното мислење и читателите се однапред научени дека фразите „одлична книга“, „прав продор“ и слично, не значат апсолутно ништо. Ако лично мора да избирам, секогаш ќе гласам за слободен пазар, за саморегулација на вредностите, со некаков нужен интервенционизам, ако работите навистина паднат многу ниско. Читателите не се идиоти, барем не секогаш.
Добро е што се уништи тој тесен македонски книжевен салон, кој истовремено пишуваше, критикуваше и се читаше себеси. „Гилгамеш“ не останал затоа што бил величан од некој свештеник близок до кралот, туку затоа што зборувал за проблемот на бесмртноста, со што ги засега и кралевите и слугите. Но, токму затоа тест-публиката е добра. Каква и да е, таа го манифестира вкусот на едно време, колку годе да ни е одвратна. Гледав еден филм на доцниот Тарковски на шведски: макар Тарковски, филмот е „народњачки“ медиум, а Тарковски и да сака, не може секогаш да се изживува со медиумот и потоа да ја обвинува тест-публиката, затоа што таа пак има непогрешлив инстинкт. Филмот беше дебела, авангардно спакувана глупост. Ако е нешто генијално, ќе биде генијално и за простите народни маси и за „интелектуалата“; ако не е, ќе биде или за едните или за другите, но не за сите. А за генијално дело, треба интерес и од двете. Барем најчесто. Некој раскажа – една девојка испратила текст од Набоков на оние платени критичари за бестселери од САД, но анонимно. Ѝ советувале дека треба да ги скрати дијалозите, да ги скрати развлечените делови, итн. Значи, Набоков денес не би прошол на пазарот, а тогаш минал. Сето, ова значи дека полето на книжевните вредности е нејасно, но излезот од овие дилеми е да се креираат трендовите, а не да се следат. Тоа може само ако канонот тебе, како писател, не ти е важен, ако ти не го броиш, само ако си автентичен на себеси, но не на принцип на „македонската“ автентичност. Имам видено луѓе што работат тоа што им е битно. Од секакви области. Ни тест-публиката им се важи, ни златната веце-школка, тие работат од вграден импулс, не се пазарат. Сто илјади ќе пропаднат, еден ќе помине. Светскиот канон е исто така составен од најголеми глупости. Пред некој месец во една книжарница во еден голем град, заедно со книгите добив и пластично кесе на кое пишуваше: „Најдобрите писатели на 2007“, а наведени беа имињата на К.Џ. Роулинг, Џон Гришам, Џејми Оливер и Шекспир. Тоа сè уште се продава, значи – тоа е канонот. Тоа исто така не е во ред. Па и Нобеловата награда, една пар екселанс институција на канониризањето, е проблематична – нека забележиме дека во годините на светските кризи, на пример во времето на светските војни, тие награди секогаш се доделувале зависно од политичките параметри.
Паланката буни, лесно освојува со својот одговор веднаш. Бесмртноста се додава на пишувањето како мистериозна категорија што всушност таму ја нема. Има еден генијален цртан, „Кунгфу Панда“, кога татко му на Кунгфу Панда му вели: „Цел живот имам само еден рецепт за шпагети што им го продавам на сите, сите претпоставуваат дека во него има тајна состојка. Пред смртта, тебе ќе ти ја кажам тајната на мојот успех. Таков зачин – немав. Сè што правев е дека постојано правев шпагети.“ Имав една пријателка од Москва, најбрилијантниот ум што некогаш го видов. Кога ми дојде на гости во Скопје, пред неколку години, збунета ми рече: „Овој е најдобриот режисер во Македонија, овој е најдобриот сликар, сите сте најдобри, но не ве знам. Знаеш ли колку луѓе во Москва од 10 милиони жители работат секојдневно со секакви генијални, авангардни техники и методи, размислуваат за сè, па не сметаат дека се најдобрите во Русија, едноставно затоа што такви генијални има уште десетици илјади, затоа што има премногу луѓе.“
Пишувањето е всушност макотрпна работа, а во Македонија луѓето не се навикнати да работат напорно. Па кога еден Кјеркегор вели дека по цели денови безделничи, а тоа го читаме во книга од 1.000 страници, кој со кого се шегува? Тие страници се пишуваат со некаква работа, макар и да ги лежел, тоа е сепак, работа. Нашата книжевност е килава, не само затоа што луѓето немаат идеја како да се спротивстават на доминантниот диктат на паланечката култура, туку и затоа што луѓето не работат, толку е едноставно. Има еден филм со Доналд Сатерленд „Алекс во земјата на чудата“ од 1970 година и во него главниот лик Алекс е разулавен режисер, имал инстант успех со дебитантскиот филм, но доживува креативна блокада и не може да го сними својот втор филм. Оди во Италија за да го праша Фелини што е тајната на неговата инспирација, го наоѓа Фелини, кој во филмот се игра самиот себеси, во едно сиво собиче, облечен како бирократ бирократски, покрај една баба, брзаат со монтажата, сака да му помогне на младиот режисер, ама нема поим како. По неколку обиди, искрено се извинува дека е мртов уморен, секој ден работат по 15 саати, нема он време, ни луксуз да ги мисли тие големи прашања на инспирацијата, дури и да сака. Сакам да речам, книжевноста е исто така и работа, нема тука некоја голема тајна.
И особено ми е одвратно кога некој ќе земе да ги напаѓа тие што заминале од Македонија. Кога го напаѓаат Горан Стефановски, за мене тоа е паланечка одмазда. Ако некој може да драпа за американските порно филмови од Македонија, зашто да не може тој да пишува за демонот од Дебар Маало од Кентербери? Лично немам таков однос кон книжевноста, ни општа, ни национална. Татко ми, на пример, ми остави еден јасен аманет: никогаш не се враќај во Македонија, што подалеку од оваа земја. А јас, ете, се вратив. Не заради роднокрајниот елемент, туку затоа што мислев дека тука сè уште ќе бидам корисна, затоа што имав нерасчистени сметки со оваа култура. Исто така утре може да заминам. Не гледам како да се создава, освен со таа ослободеност, и тоа точно во име на твојата култура.
Конечно, мислам дека нашиот посткомунизам покажува лошо стареење на целата генерација, не само на писателите, но тие се најизложени. Излажани дека се корифеи на една култура, со интернет се покажа дека всушност биле неважни не само за глобалната сцена, туку дури и за локалната. Но, и лошата вистина е подобра од невистината. А да не бидеме токму политички дебили, треба да речеме дека нашето минато идеолошки не беше најсреќно. Имаше политички тон што ги обликуваше сите и сите му должеа ритам на тој идеолошки над-ритам. Сега е различно, сега е време да се соочиме со нашите заблуди. Веќе ги добивме рецептите што ги имаше глобалната култура. Ако сакаш да си читан, потруди се. Ако инсистираш да си опскурен, не жали се што не си читан. А ако си навистина среќен, можеби и ќе ти успее на светската сцена. Го гледав еднаш Пол Макартни во едно интервју, рече: „Ние додека правевме музика, точно знаевме дека е многу добра“, и не верувам дека човек го нема тој репер, па демек ќе го изненади успехот, некако чувствуваш каде стоиш додека го создаваш своето дело. Дури и каде стоиш на светскиот пазар. Тој шамар нам сега ни е крајно потребен. За да се дигнеме од оваа естетска (но, тоа подразбира и етичка) кал… Дури и кога светскиот пазар, па и светскиот канон, не секогаш знаат да го следат тој осет до крај…
уметноста е внатре
