Апстракт: Во современата литературна култура мошне е раширено уверувањето дека иронијата и парадоксот се во голема мерка сродни. Ова се должи на големото значење коешто, во современите вреднувања на литературата, ѝ се припишува на употребата на јазикот. Се чини дека иронијата и парадоксот ги отелотворуваат оние видови на јазично бунтовништво, иновација, девијација и игра, коишто во текот на ова столетие станаа доминантни критериуми на литературната вредност. Поврзувањето на иронијата со парадоксот, и на обете со литературата, честопати ѝ се припишува на „Новата критика“, а особено на Клинт Брукс (Cleants Brooks). Сепак, Брукс ги употребуваше овие два термина на еден неконвенционален, дури и ексцентричен начин, кој значително се разликува од нивната употреба во теоријата на фигурите. Затоа јас ги испитувам иронијата и парадоксот како вербални фигури, одбележувајќи ги нивните карактеристични одлики и критериуми, а особено начинот на кој тие се разликуваат една од друга (на пример, парадоксот сака да го каже токму она коешто го кажува, а со иронијата тоа не е случај). Јас го застапувам гледиштето дека иронијата и парадоксот – како што ги сфаќаше Брукс – поседуваат значајна блискост со иронијата и парадоксот како фигури, но дека мораат да се сметаат за различни, како во теоријата на фигурите, така и во Бруксовата проширена смисла.
Во современата литературна култура мошне е раширено уверувањето, односно чувството, дека иронијата и парадоксот се во голема мерка сродни. Ова делумно се должи на големото значење коешто, во современите описи и вреднувања на литературата, ѝ се припишува на употребата на јазикот. Се чини дека иронијата и парадоксот ги одразуваат и отелотворуваат оние видови на јазично бунтовништво, иновација, девијација и игра, коишто во текот на ова столетие станаа доминантни критериуми на литературната вредност.
Ова експлицитно поврзување на иронијата со парадоксот, и на обете со литературата, честопати ѝ се припишува на „Новата критика“, а особено на Клинт Брукс. Сепак, Брукс ги употребуваше овие два термина на еден неконвенционален, дури и ексцентричен начин. Се чини дека тој иронијата ја сметаше за принцип на ред и единство: не толку како одлика на јазикот или значењето, колку како вид кохеренција која ги обединува диспаратните елементи, слично како во Аристотеловата концепција на целоста и интегритетот во Поетика 8 (Brooks 1951). Што се однесува до парадоксот, него Брукс го сметаше за квалитет во јазикот кој мошне наликува на она што Виктор Шкловски (Viktor Shklovsky) го нарекуваше дефамилијаризација: отстапување од конвенционалниот јазик кое има за цел да ги измести нашите перцепции и мисли во правец на невообичаените, и следствено, просветлувчки патеки. Според ова гледиште, парадоксот претставува средство кое ја компензира ограниченоста на конвенционалниот јазик, и е единствениот начин на кој поетите можат да ги изразат неконвенционалните увиди коишто го претставуваат нивниот капитал. Парадоксот, за Брукс, не само што е корисен и забавен, туку е и неопходен. „Парадоксот, пишува тој, „е јазикот кој е својствен и неизбежен за поезијата“ (Brooks 1949, п. 3).
Се разбира, Брукс не беше првиот кој застапува вакво гледиште, ниту пак „Новата критика“ прва го сврте вниманието кон иронијата и парадоксот како извори на литературната вредност. Историјата на романтизмот е полна со слични сентименти, и тие се вбројуваат во факторите кои определуваат што е, или што беше тој. Тој беше првиот од бунтовите против просветителството, и не последниот против идеалот на картезијанска јасност на јазикот. Раниот Витгенштајн – не е невозможно, макар и да е анахроно, раниот Витгенштајн да се смета како последниот од философите на просветителството – велеше дека сето она коешто воопшто може да се мисли, може да се мисли јасно, и сето она коешто може да биде изразено со зборови, може да биде изразено јасно (Wittgenstein 1961, 4.116). Речиси столетие и половина порано, Вордсворт (Wordsworth) напиша дека најдобрата поетска дикција е јазикот на обичните луѓе – истиот оној јазик кој, според Витгенштајн, ја „прикрива мислата“ (Wittgenstein 1961, 4.002). Китс (Keats) далеку од тоа да биде импресиониран од поимот за „јасно мислење“, велеше дека поетите треба да бидат задоволни со полу-знаењето. Фридрих Шлегел (Friedrich Schlegel) зборуваше за „невозможноста… од тотална комуникација“ (Schlegel 1797, 108). Токму тој експлицитно ја поврза иронијата со парадоксот. „Иронијата“, пишуваше Шлегел, „е формата на парадоксот“ (Schlegel, 1797, 48). Шлегел е автор и на знаменитата, гномска забелешка дека иронијата може да се дефинира како „логичка убавина“ (Schlegel, 1797, 42).
Поврзувањето на иронијата и парадоксот стана таков вид „општо место“, коешто мора да предизвика сомневање; мојата цел тука е да откријам дали оваа врска е оправдана. Проблемот се јавува делумно и поради фактот што ниедно од големите дела на класичната реторика – на пример, реториките на Квинтилијан или Аристотел – не ги поврзуваше нив едно со друго. Во класичната реторика тие беа само говорни фигури, и тоа не од особено значење. Доколку, во нашто време, овие два термина се здобиле со различни или проширени значења, тие сепак не се изведени од некој оригинален извор во теоријата на фигурите. Сепак, мојата намера е да ги третирам примарно како фигури. Тоа, како што ќе видиме, исто така донекаде ќе го расветли мислењето на Клинт Брукс, како и на сите оние кои ги споделуваат сличните гледишта.
Иронијата како говорна фигура – вербалната иронија – има три нужни и доволни услови: 1) говорниковото значење е делумно искажано а делумно неискажано; 2) искажаното и неискажаното значење се во семантички контраст едно со друго 3) значењето коешто е интендирано од говорникот, и разбрано од слушателот, се состои од искажаното и неискажаното значење земени заедно. Ќе се осврнам на секој од овие услови.
Првиот услов е најдобро познат. Дефиницијата на иронијата како кажување на нешто притоа имајќи на ум нешто друго, е стара барем колку и Квинтилијан, а во наше време Пол Грајс (Paul Grice) детално ги истражуваше специфичностите на овој вид искажување. Сепак, за Грајс исто така беше несомнено дека иронијата е специјален случај на кажување нешто притоа мислејќи нешто друго. Мошне често иронијата воопшто не се јавува. Еден од Грајсовите примери може да ја илустрира оваа поента (Grice 1989, п.32):
А. Останав без бензин.
Б. Има бензинска пумпа зад аголот.
Одговорот на Б значи повеќе од она што го кажува, и може целосно да се напише на следниов начин: „Има бензинска пумпа зад аголот, мислам дека сè уште е отворена и дека ќе можете таму да наполните бензин“. Вториот дел од одговорот, неискажаниот дел, е она што Грајс го нарекува „импликатум“; карактеристично за повеќето импликатуми е тоа што тие го надополнуваат и комплетираат изразениот дел од едно искажување (utterance). Нивната функција е да им ја дадат разговорната смисла на забелешките кои инаку би изгледале ирелевантни или површни.
Сепак, понекогаш, неизразениот дел од искажувањето (utterance), наместо да е во семантички континуитет со изразениот дел, стои во однос на семантички контраст со него. Тоа е белегот на иронијата, и вториот услов за неа.
Постојат два релевантни вида на семантички контраст. Едниот е разијдувањето помеѓу смислата и референцијата. Доколку јас го опишам носењето на обетка во носот како „револуционерен предизвик“, смислата и референцијата очевидно не се поклопуваат. Идентичен случај се јавува и кога некоја голема вооружена битка ќе наречам „препирка“. Во првиот од наведените случаи, описот конотира повеќе, а во вториот помалку одошто се бара од страна на она на коешто изразот реферира. Ирониите генерирани на овој начин се „иронии на скалата“ а во јазикот на традиционалната реторика тоа се, респецтиве, хиперболата и мејозата.
Другиот вид на семантички контраст се јавува кога контрастот помеѓу искажаното и неискажаното значење е толку радикален што едното претставува негација на другото. Негацијата може да добие облик на противречност: на пример, исказот на Марк Антониј дека Брут е чесен човек му противречи на неговото неискажано тврдење дека Брут не е чесен човек. Негацијата, исто така, може да добие облик на контрарност: на пример, ако исказот „Ова е небесен брак“ го има неискажаното значење „Ова е брак од интерес“, овие две тврдења се контрарни. Контрарноста и контрадикторноста се се типови на логичка спротивставеност, така што обата вида можеме да ги наречеме „иронии на спротивставеноста“.
Да резимираме. Јас разликувам (1) иронии на скалата, кадешто спаѓаат хиперболата и мејозата, и (2) иронии на спротивставеноста, кадешто спаѓаат ирониите на контрадикторноста и ирониите на контрарноста. Обете групи претставуваат случаи на семантички контраст помеѓу искажаното и неискажаното значење на ироничните искази. Според тоа, семантичкиот контраст е нужен услов за иронијата. Сега доаѓаме до третиот нужен услов, на кој можеме најдобро да му пријдеме согледувајќи ја разликата помеѓу хиперболата и мејозата од една, и бомбастичните изрази и еуфемизмите, од друга. Целта на вториве е да ја прикријат или затајат вистината. Кога ѓубреџијата се нарекува санитарен инженер, тоа е со намера да се затаи фактот дека неговата работа е мануелна, валкана, и слабо платена. Кога некој диктатор се нарекува „нашиот голем водач“ тоа е со цел да се прикрие неговата просечност и страв. И еуфемизмот и бомбастичниот израз можат да имаат неискажано значење барем за некои луѓе, но нивната интенција всушност се состои во тоа да се минимизираат и евентуално да се поништат сите неискажани значења. Она што е актуално искажано треба да го замени она што не е искажано. Нивната улога, како што би можел да каже Витгенштајн, е да ја прикријат мислата, т.е. да насочат од една мисла кон друга.
Сосем е поинаку во случајот на хиперболата и мејозата, и општо земено, во случајот на иронијата. Целта на сите видови иронија е да ја опткријат вистината, или барем да го фокусираат нашето внимание врз неа. Би можело да изгледа дека тоа го прават на необичен начин – откривајќи ја или нагласувајќи ја вистината со тоа што не ја искажуваат експлицитно, искажувајќи го токму она што е контрарно или контрадикторно со неа, или искажувајќи нешто повеќе или помалку од неа. Сепак, како што добро е познато, иронијата функционира токму на тој начин. Разбирањето на иронијата бара сложен чин на интерпретација; не само интерпретација на изговорените зборови, туку и изведување на неискажаното значење, како и разбирање на односот помеѓу овие две нешта. Голем број студии за иронијата сугерираат дека ние ја интерпретираме иронијата по пат на ментално „укинување“ на искажаното и негово заменување со неискажаното значење. Очигледно, ова е во основа погрешно. Ироничниот исказ „Брут е чесен човек“ нема исто значење со не-ироничниот исказ „Брут не е чесен човек“. Тие можеби го тврдат истото, но немаат исто значење. Значењето на иронијата не е определено од нејзините услови на вистинитоста, туку од интеракцијата помеѓу она што е и она што не е искажано. Кога еден наглув Римјанин би се свртел кон својот сосед, прашувајќи го што рекол Марк Антониј, и би добил одговор „Тој рече дека Брут не е чесен човек“, тоа би претставувало искривување, вид фалсификација на фактите. Глувиот Римјанин не би бил излажан, но би му било оневозможено да разбере што всушност рекол Марк Антониј.
Сега можеме да преминеме кон парадоксот. Овој термин мора да се употребува мошне внимателно. Во философијата, тој е тема којашто предизвикува голем интерес и извесно несогласување; несогласување – делумно во поглед на прашањето како да се разрешат извесни парадокси, а делумно околу тоа дали постојат различни видови парадокси. Сепак, општо земено, философите настојуваат името „парадокс“ да му го дадат на секој исказ кој на површината изгледа недвосмислен и едноставен, но во натамошното истражување, се покажува дека од него следуваат консеквенци коишто подриваат некои од фундаменталните закони на логиката, мислата или јазикот.
Парадоксот како фигура е нешто сосем спротивно. Тука, овој назив реферира на исказ кој на површината изгледа лажен, противречен или бесмислен, но во понатемошното истражување се покажува дека тој открива некоја дотогаш несогледана вистина. Можеби се чини дека токму тоа е она коешто парадоксот го поврзува со иронијата. Имено, во обата случаја постои едно експлицитно површинско значење, а освен тоа и секундарно, скриено значење коешто е вистинската поента на искажувањето и ја конституира неговата вистинитосна вредност.
Сепак, оваа привидна сличност создава погрешна претстава.Да погледнеме некои примери на парадокси. Џорџ Бернар Шо (George Bernard Shaw) и Г.К. Честертон (G. K. Chesterton) се плодни извори на парадокси, но Оскар Вајлд (Oscar Wilde) е подобар. „Единствено мошне плитките луѓе“ – забележа тој – „не судат според појавното“. Одново, „Оние кои ги се обидуваат да ги водат луѓето, можат да го прават тоа единствено следејќи ја толпата“. Или, „Човекот е најмалку самиот тој кога зборува во свое име. Дајте му маска, и ќе ви ја каже вистината“.
Да погледнеме како го интерпретираме првиот од овие искази: „Единствено мошне плитките луѓе не судат според појавното“. Почетното или површинско значење е значењето на самите зборови; тука нема двосмисленост или мистериозност. Сепак, она што овие зборови го кажуваат се судира со конвенционалното гледиште според кое површните луѓе судат според појавното, додека умните, зад појавите ја бараат скриената реалност. (Интересно е платонизмот да се најде жив и здрав во конвенционалната мудрост на лугето од улицата!)
Како се разрешува овој судир? Во полза на Вајлд. По малку размислување, можеме да дојдеме до следново:
Површните луѓе не сфаќаат дека појавите се исто толку дел од нештата, како и она што се крие под нив, и дека не постои разлог да се смета дека тие се безначаен дел. Најпосле, појавите се се произведени од нешта чиишто појави се тие. Искуството и мудроста ни укажуваат дека доколку појавите се погрешна појдовна точка, тогаш обично и сето останато е погрешно.
Со други зборови, доаѓаме до тоа да го прифатиме Вајлд и да го отфрлиме конвенционалното гледиште. Мора да се одбележи дека тоа не подразбира откривање на некакво скриено или неискажано значење. Поскоро, тоа подразбира прифаќање на изворниот исказ. Ова е сосем различно од иронијата. Во случајот на иронијата, постои второ, неискажано значење кое мора да биде земено заедно со искажаното. Во случајот, пак, на парадоксот, постои единтвено искажаното значење. Од гледна точка на нивната семантичка структура, иронијата и парадоксот одвај да можат да бидат повеќе различни едно од друго. Парадоксот значи (меанс) токму она што го кажува, а кај иронијата не е така.
Ова објаснување на парадоксот како фигура не враќа кон Клинт Брукс. Според Брукс, како што реков, „парадокс“ беше името на квалитетот кој многу наликува на дефамилијаризацијата или деавтоматизацијата, којашто ја поврзуваме со Руските формалисти или Прашкиот лингвистички круг. Најверојатно, на Брукс не му биле познати овие европски мислители додека пишувал за иронијата и парадоксот, но тој работеше во рамките на истото подрачје. Доколку Вајлдовите парадокси можат да се земат како парадигми, тогаш нивната функција е токму во тоа читателите да ги направат свесни за дотогаш несогледаните вистини; таа функција се извршува преку пишувањето на нешта кои ја предизвикуваат конвенционалната мудрост. Според Брукс, и Вордсворт пишувал на таков начин што ги побркувал конвенционалните перцепции и верувања, заменувајќи ги со попрецизни и подлабоки увиди. Иако Вордсворт не употребуваше толку очебијно парадоксален јазик како Оскар Вајлд, сепак може да се тврди дека неговата улога во економијата на знаењето и сензибилитетот на неговите читатели е речиси иста.
Иронијата е различна материја. Се разбира, тука се занимавав единствено со вербалната иронија. Другите видови иронија се „општи места“ во литературата – наративната иронија кај Свифт, драмската иронија кај Софокле, разговорната и интелектуалната иронија кај Платон – и сите облици на романтичарската иронија, зависат од претпоставката дека постојат некои вистини кои не можат да бидат искажани, но во кои може да се има нејасен увид или полу-знаење, преку нашите соочувања со зборовите. Доколку тие не можат јасно да се искажат преку зборовите, можат барем да се назначат со помош на зборовите, и овие полу-спознаени вистини се на извесен начин подлабоки, позначајни и многу повеќе лични од останатите.
Брукс ја имаше на ум токму оваа смисла на иронијата. Доколку добро го разбирам, тој сакаше да каже дека скриеното, наѕреното, полу-спознаеното рамниште на значењето ја произведува целовитоста и интегритетот на едно литературно дело. Без оглед колку диспаратни, фрагментарни и индиректни можат да бидат неговиот јазик и неговото површинско значење, постои и втор, неискажан пласт на значење, кој ги обединува и им дава смисла и конеренција. Како и во случајот на вербалната иронија, искажаното и неискажаното значење можат да бидат во дијалектички судир, но во крајна линија тие се комбинираат со цел да произведат една интегрирана и смислена целина.
Сепак, на извесен начин, Бруксовата употреба на термините „иронија“ и „парадокс“ е блиска до нивната првична употреба во класичната реторика и современата теорија на фигурите. Исто така, јасно е дека е неоправдано иронијата и парадоксот да се третираат заедно. Без оглед дали се сметаат за фигури, или се земаат во проширена смисла како кај Брукс и други автори, се чини дека парадоксот и иронијата се мошне различни. Парадоксот почива врз јасноста и прецизноста на јазикот; тој покажува дека вистината може да биде изразена само со зборовите. Иронијата ги употребува зборовите за да го надмине јазикот. Иронијата покажува дека постојат извесни вистини кои иако не можат да бидат артикулирани во зборови, сепак можат да бидат изразени со помош на зборовите. Иронијата, како и повеќето други фигури, е начин на трансцендирање и, во крајна линија, проширување на ограничените ресурси на секојдневниот јазик, начин на уверување дека тој не ја прикрива мислата, туку е нејзин медиум и бабица. Сè што воопшто може да биде мислено не може да биде мислено јасно, но се што воопшто може да биде мислено, може да биде изразено преку зборовите.
Библиографија:
1. Brooks, Cleanth, 1949. “The Language of Paradox”, in Cleanth Brooks, The Well Wrought Urn. London: Dobson, pp.3-20.
2. Brooks, Cleanth, 1951. “Irony as a Principle of Structure”, in Morton D. Zabel (ed), Literary Opinion in America. New York: Harper, 2nd edition, pp. 729-741.
3. Grice, Paul, 1989. “Logic and Conversation”, in Paul Grice, Studies in the Ways of Words. Cambridge, MA and London: Harvard University Press, pp.22-40.
4. Schlegel, Friedrich, 1797. “Selected Aphorisms from the Lyceum”, in Friedrich Schlegel, Dialogue on Poetry and Literary Aphorisms, translated by Ernst Behler and Roman Struc. London: Pennsylvania State University Press, 1968, pp.121-132.
5. Wittgenstein, Ludwig, 1961. Tractatus Logico-Philosophicus, translated by D.F Pears and B.F.McGuinness. London: Routledge.
(Текстот е презентиран на 12 август 1998г. во секцијата Философијата и литературата, на 20-от Светски философски конгрес, одржан од 10 до 15 август 1998г., во Бостон, Масачусетс)
Превод од англиски: Ана Димишковска Трајаноска