Потеклото на државата
Воглавно, трите филозофски учења во античка Кина за кои овде ќе стане збор, настанокот на државата го сметаат како последица на човечката природа и доблестите кои таа ги содржи. Според конфучијанизмот, државата е потребна за да се воспостави склад во меѓучовечките односи и со тоа да се дојде до целосно развивање на етичките норми. Таоизмот, пак, смета дека една таква конфучијанска држава не е потребна, туку државата треба да претставува поле каде што индивидуата непопречена од строги норми ќе ги развива своите способности. Моизмот на државата гледа како на можност за целосно развивање на универзалната љубов според која секој треба да се сака подеднакво. Затоа не е погрешно да се каже дека политичките учења на овие школи произлегуваат од нивните етичко-антрополошки учења. Меѓутоа, доколку цврсто останеме на ова тврдење и не погледнеме наназад сè до нивните онтолошки учења, можеме да западнеме во непотполно разбирање на политичката филозофија на овие школи, а и на школите после нив. Тоа значи дека ако сакаме да го сфатиме настанокот на државата, мораме да се вратиме до настанокот на светот.
a) Конфучијанизам
Во Книгата на песните2F можеме да прочитаме: „Небото ги создало луѓето и им дало на сите суштества соодветен закон, со што, следејќи го овој закон луѓето можат да ја достигнат нивната морална совршеност“.3F Ваквото сфаќање е прифатено од конфучијанизмот. Според Конфучие (551-479 п.н.е.), сè има своја цел. Така и државата настанала како потреба на човекот да ја исполни својата цел, односно да ги развие во целост меѓучовечките односи и ритуалите. Конфучие на државата гледа како на динамичен елемент кој произлегува од интеракцијата на спротивставените сили. Тие спротиставени сили својот извор го наоѓаат во космичките сили јин и јанг. Јин го претставува пасивниот, а јанг активниот елемент во процесот на создавањето. Вообичаено е за кинеските филозофи кога теоретизираат околу создавањето на светот да не заборават да ги вклучат и овие две сили. Без оглед дали светот се создава од Небото, Тао или некој друг создавач, јин и јанг секогаш се присутни да го овозможат создавањето. Тие секогаш се поставуваат како спротиставени една на друга и стварите во светот ги преземаат нивните карактеристики. Така имаме небо, сонце, машко, светло, топло, кои се карактеристики на јанг и земја, месечина, женско, темно, студено, кои се карактеристики на јин. Нивните меѓусебни односи и преовладувањето еднаш на едното, еднаш на другото го овозможуваат постоењето на светот.
Оттука, Конфучие смета дека токму јин и јанг придонесуваат и за создавањето на државата. Небото го создало човекот и едни ги вдахнало со јанг и од нив настанале мажи, а други со јин и од нив настанале жени. Како што светот настанал од јин и јанг, така и општеството настанало поради разликата која постои помеѓу мажот и жената. Конфучијанизмот говори за пет вида односи меѓу луѓето од кои гореспоменатиот меѓу маж и жена е основен и од него можат да се извлечат останатите: родител – дете, постаро дете – помладо дете, владетел – поданик и односот помеѓу пријатели. Овие пет односи го овозможуваат настанокот на државата. Со тоа Конфучие ги поставува односите помеѓу луѓето на метафизичка основа, а општеството само го следи и имитира настанокот и развојот на светот.
Менцие (371-289 п.н.е.) го надополнува Конфучие со тоа што тој смета дека Небото, кога го создало човекот, го вдахнало со добра природа која се состои од четири доблести: човечност, справедливост, пристојност и мудрост. Меѓутоа, Небото не го остава човекот сам да делува со овие доблести затоа што би можел да не ги развие до крај или пак да застрани. Менцие вели дека луѓето „не можат целосно да ги применат нивните природни моќи“.4F Затоа Небото го сместува човекот во заедница со други луѓе со што би се зачувале и развиле човечките доблести. Човекот со самото создавање е осуден да живее во заедница, тој е zoon politikon.
Неговиот конфучијански колега и лут противник Шин Ѕ (320 – 238 п.н.е.), не ја одречува вмешаноста на Небото во создавањето на државата. Меѓутоа, неговата појдовна точка е поинаква. Тој тврди дека Небото го создало човекот со лоша природа. Сепак, и двајцата тежнеат кон тоа човекот да поседува добра природа со таа разлика што кај Менцие човекот со самото создавање е добар, а кај Шин Ѕ дури со помош на државата човекот станува добар. Така, процесот на создавањето на човекот, што значи и светот воопшто, кај Шин Ѕ завршува со создавањето на државата. Небото ја воспоставува државата за да ја доврши својата цел, односно од човекот да создаде суштество со добра природа.
Од горе наведеното може да се заклучи дека човекот треба да го следи Небото. Небото кое ги создало стварите исто така создало и норми на однесување од кои кралевите-мудреци создаваат правила и закони. Конфучие вели: „Само Небото е големо и само Јао5F може да ја имитира неговата великост“.6F Небото ги поседува сите доблести и човекот мора да го имитира него. Небото ги сака луѓето без исклучок и човекот треба да ги сака другите луѓе. Човекот следејќи го Небото воспоставува хармонија со него и така „индивидуалното его се стопува во универзалното его“.7F
б) Таоизам
За разлика од конфучијанизмот кој филозофијата на политиката и етиката ги поставува како главни правци во своето учење, таоизмот е повеќе насочен кон метафизиката и мистицизмот. Во Книгата на промените се вели дека политичките работи се претставени со јанг, а јин претставува отстапување од политиката и занимавање со природата. Ако се раководиме по смислата на ова тврдење тогаш конфучијанизмот е јанг, а таоизмот јин. Меѓутоа, колку малку и да е напишано во таоистичките извори за филозофијата на политиката, сепак тоа не смее да се занемари.
Според таоизмот светот настанува од Тао. Тао може да се преведе како пат, принцип, логос итн. Никој не може да го знае Тао и не може за него да каже ништо. Затоа луѓето го нарекуваат Тао што значи дека тој го дава патот, принципот, логосот на сето постоечко. Доколку сакаме да го спознаеме Тао постои само еден начин, а тоа е запаѓање во мистицизам.
Тао не подлежи на етички квалификации, за него не може да се каже ни дека е добар ни дека е лош. Меѓутоа, самото негово постоење е добро по себе, затоа што Тао создава закони кои ги поставува во светот и според кои треба да се одвиваат сите процеси, а доколку би ги немало овие закони светот би бил во хаос. Тоа се природните закони и од нив понатаму е изведена таоистичката етика и таоистичката филозофија на политиката. Природата каква што е, е најбитен сегмент од човековиот живот и таа не може да се менува, тврдат таоистите, затоа државата треба да се третира како дел од природата и во неа повеќе да се гледа дејството на Тао отколку на човекот.
Тао делува спонтано и во создавањето на светот тој не влева голем напор. Лао Це (604 –?п.н.е.) вели: „Тао не делува, а сепак ништо не остава ненаправено“.8F Овде се работи за познатиот таоистички принцип у уеј, кој може да се преведе како неделување. У уеј не значи целосна пасивност туку препуштање на своите природни нагони без нивно попречување. Така Тао се препушта на своите нагони и спонтано го создава светот, човекот и општеството. Поради тоа државата не смее да биде воспоставена на сила туку спонтано следејќи ги природните закони поставени од Тао. Целта на државата е да ѝ помогне на секоја единка да живее во согласност со природните закони што значи да има едноставен живот и да се раководи според у уеј.
Тука доаѓаме до мистичниот елемент во филозофијата на политиката. Тао е еден и светот кој го создава е еден. Меѓутоа, Тао не останува надвор од светот туку тој постојано е во него, така што Тао и светот сочинуваат едно. Државата бидејќи настанува по природен пат и е дел од светот, спаѓа во тоа единство. Затоа вистинска држава е онаа која функционира природно, а не со стриктни закони.
в) Моизам
За настанокот на државата моизмот застапува гледиште кое со западната терминологија може да се нарече општествен договор. Луѓето прво живееле во природна состојба каде што секој имал свое мислење и мислел дека е во право. Кога ќе се сретнеле двајца луѓе, секој се обидувал да му го наметне своето мислење на другиот. Бидејќи никој не отстапувал од своето мислење доаѓало до расправија. Тоа било време на општ хаос каде човек на човека е волк. Луѓето не можејќи повеќе да живеат во таа состојба се договориле да создадат држава и прогласиле владетел. На овој начин Мо Ѕ (468-376 п.н.е.) и неговите следбеници ја опишуваат реалната постапка при настанувањето на државата. Но, она што нас нè интересира е нејзината метафизичка поткрепа.
Како и конфучијанците и моистите се повикуваат на Небото како онтолошки принцип, со таа разлика што кон него имаат порелигиозен пристап. Она што го создава светот е Волјата на Небото. Волјата на Небото е всушност волја за живот. Небото сака да живее и сето она што постои го одржува во живот со помош на љубовта. Љубовта на Небото е сеопфатна и подеднаква спрема секоја ствар. Човекот треба да ѝ се покори на Волјата на Небото и да ги сака сите луѓе подеднакво без исклучок. Небото ги сака луѓето и затоа ја воспоставува државата бидејќи со тоа би можело слободно да се исполнува љубовта. Мо Ѕ вели: „Кога Бог и духовите ја воспоставиле државата и градовите и назначиле владетел, не било тоа за да се издигнат во рангот или за некоја материјална добивка… Тоа било за да обезбедат добро живеење на луѓето и да ги елиминираат нивните тешкотии, да ги збогатат сиромашните и да го зголемат малото, од опасноста да донесат безбедност и од хаосот да донесат ред.“9F Според тоа, државата е поле каде што човекот се покорува и се раководи според Волјата на Небото, ја прифаќа љубовта од него и по неговиот пример ги сака сите луѓе подеднакво. Небото ќе биде среќно само тогаш кога луѓето ќе ја исполнуваат сеопфатната љубов и ако не сите, тогаш барем поголемиот дел од луѓето ќе бидат среќни.
#b
2. Во предконфучијанска Кина постојат шест значајни дела, т.н. Шест класици, кои претставуваат основа на конфучијанизмот и воопшто кинеската филозофија. Шесте класици се: Книгата на песните, Книгата на историјата, Книгата на промените, Книгата на ритуалите, Книгата на музиката и Пролетни и есенски анали. Од овие само Книгата на музиката не е зачувана.
3. Waley, Arthur, The Book of Songs, George Aleen & Unwin Ltd., London, 1954, p. 258.
4. The Book of Mencius, Bk 6A, ch. 6, in A Source Book in Chinese Philosophy, tr. and comp. by Wing-Tsit Chan, Princeton University Press, New Jersey, 1973, p. 54
5. Легендарен крал-мудрец чие постоење не е со сигурност потврдено, но се претпоставува дека живеел во средината на вториот милениум пред новата ера.
6. The Analects, tr. by Ku Hung-ming, The Shin Sheng Daily News, Taipei, 1984, VIII, 19, p. 40
7. Chin, Francis Y. P., Confucius and Aristotle: A Comparative Study on the Confucian and Aristotelian Political Ideas, The Committee for Compilation and Examination of the Series of Chinese Classics, Taipei, 1981, p. 62
8. Lao Tzu, ch. 37, in A Source Book in Chinese Philosophy, p. 158
9. The Works of Motse, translated by Y. P. Mei, Arthur Probstain, London, 1929, p. 58-59