Неколку збора за превоспитувањето: кон крајот на 1968, Големиот Кормилар на Кинеската револуција, претседателот Мао поведе кампања што целосно ќе ја промени земјата. Универзитетите беа затворени и сите „млади интелектуалци“, значи момчињата и девојките што завршиле средно училиште, беа пратени на село за да бидат „превоспитани од сиромашните селани“. (По неколку години оваа нечуена идеја го инспирираше еден друг револуционерен водач во Азија, овојпат Камбоџанец, да оствари еден уште поамбициозен и порадикален план: сите луѓе од главниот град, и млади и стари, ги протера „на село“.)
Вистинската причина за одлуката на Мао Цедунг не беше јасна. Дали сакал да се куртули од Црвената Гарда што му се измолкнуваше од неговата контрола? Беше ли тоа фантазија на големиот револуционерен сонувач што сака да создаде нова генерација? Никој никогаш не го откри неговиот вистински мотив. Тогаш, Луо и јас често разговаравме тајно, како заговорници. Заклучивме дека Мао всушност ги мрази интелектуалците.
Не бевме првите што беа употребени како заморчиња во овој голем експеримент со луѓе, не ќе бидеме ни последни. Во почетокот на 1971 стигнавме во селото во едно заборавено ќоше во планината, а јас за старешината свирев на виолина. Во споредба со другите, не ни беше лошо. Пред нас отишле милиони младинци, и милиони ќе следуваат. Но, во таа ситуација имаше некаква иронија, бидејќи ни Луо ни јас немавме завршено средно училиште. Ја немавме привилегијата да учиме во институција за повисоко образование. Кога како млади интелектуалци нè пратија во планината, имавме поминато само три години во локалното училиште.
Тешко беше да се утврди како ние двајца може да бидеме наречени интелектуалци, кога знаењето што го добивме во училиштето беше никакво. Меѓу дванаесеттата и четиринаесеттата година моравме да чекаме Културната револуција да заврши, за пак да се отвори училиштето. А кога конечно пак се запишавме, уште повеќе се разочаравме: од распоредот беа избришани математиката, физиката и хемијата. Оттогаш натаму, нашите предавања беа ограничени на основите на индустријата и земјоделството. На кориците на нашите учебници стоеше слика на работник со капа и со дигнат чекан во раката силна како на Силвестер Сталоне. До него беше залепена селанка, односно комунистка преправена како селанка, носеше црвена шамија. (Според вулгарната шега што кружеше меѓу учениците, таа си ја ставила влошката околу главата). Неколку години ваквите учебници на Маовата „Мала црвена книга“ го сочинуваа нашиот единствен извор на интелектуално знаење. Сите други книги беа забранети.
Прво не нè примија во гимназија, па ни ја доделија улогата на млади интелектуалци, бидејќи нашите татковци беа етикетирани како „непријатели на народот“.
Моите родители беа доктори. Татко ми беше специјалист за бели дробови, а мајка ми беше консултант за инфективни болести. Обајцата работеа во болницата во Ченгду, град со четири милиони жители. Нивната вина беше во тоа што беа „смрдливи научни авторитети“, со скромна провинцијална репутација, бидејќи Ченгду е главен град на Сечуан, провинција со полулација од сто милиони. Далеку од Пекинг, но близу до Тибет.
Во споредба со моите родители, татко му на Луо, забарот чие име беше познато по цела Кина, беше навистина славен. Еден ден, пред да се случи Културната револуција, тој на своите студенти им споменал дека му ги поправил забите на Мао Цедунг, како и на госпоѓа Мао и на Џанг Џеши, кој бил претседател на републиката пред да ја преземат комунистите. Имаше и такви кои, секој ден гледајќи го портретот на Мао, со години, навистина забележале дека забите му се валкани, да не кажеме жолти, но никој тоа гласно не го кажал. И, ете, туку така, еден познат забар јавно соопштува дека Големиот Кормилар на револуцијата си ставил нови заби. Да не поверуваш, без пардон, лудачки криминал, полошо од оддавање тајна за националната безбедност. Неговата вина беше уште поголема бидејќи тој се осмели да ги спомне имињата на Мао и неговата брачна другарка заедно со најголемото ѓубре на светот: Џанг Џеши.
Многу години семејството на Луо живееше во станот до нас, на третиот кат од зградата од тули. Тој беше четврти син на татка си и единствено дете на мајка си.
Не претерувам кога ќе речам дека Луо ми беше најдобриот пријател. Заедно пораснавме, поделивме разни, често тешки, искуства. Многу ретко се пречкавме.
Никогаш не ќе заборавам дека еднаш изгубивме нерви, односно тој ме удри. Тоа беше во летото, 1968. Тој имаше околу 15 години, јас штотуку наполнив четиринаесет. Тоа попладне имаше голем политички собир на игралиштето на болницата каде што работеа нашите родители. Обајцата знаевме дека цел на нападот ќе биде татко му на Луо, дека го чека уште една јавна осуда. Кога наближуваше пет часот и никој не се беше вратил, Луо ме замоли да појдам со него во болницата.
„Ќе прибележиме кој го обвинува или го тепа татко ми,“ ми рече. „Па ќе им се одмаздиме кога ќе пораснеме.“
На игралиштето се точкаа црни глави. Денот беше многу топол. Звучниците беа пуштени до даска. Татко му на Луо клечеше на колена пред главната трибина. На вратот му висеше бетонска плоча закачена за жица толку длабоко врежана во кожата, што не се гледаше. На плочата беа напишани неговото име и неговиот зластор: РЕАКЦИОНЕР.
И од таму каде што стоев, триесетина метри подалеку од него, можев да ја видам црната дамка што врз земјата ја направила потта што му течеше од веѓата.
Машки глас ечеше преку звучникот.
„Признај дека спиеш со медицинска сестра!“
Татко му на Луо толку си ја наведна главата, што се чинеше дека лицето му пропаднало во бетонската плоча. Му тутнаа микрофон под устата и се слушна слабо, треперливо „да“.
„Кажи ни што се случи!“ ‘ржеше од звучникот гласот на инквизиторот. „Кој го почна тоа?“
„Јас.“
„А потоа?“
Следуваа неколку секунди тишина. Потоа целата толпа заеднички викна: „А потоа?“
Овој повик, сочинет од две илјади гласови, како гром ни одекна над главите.
„Јас го почнав тоа…“ се исповедуваше Луовиот татко.
„Продолжи! Детали!“
„Но, штом ја допрев, паднав… во магла и облак.“
Си отидовме додека групата фанатици ја завршуваше својата масовна инквизиција. На патот кон дома одеднаш ми потекоа солзи по образите и сфатив колку всушност го сакам забарот.
Во тој момент, без да каже збор, Луо ме удри. Толку се занишав, што за малку ќе паднев.
Во 1971 ние двајцата – едниот син на пулмолог, другиот син на озлогласен класен непријател кој ја имал таа привилегија да му ги допре забите на Мао – не се разликувавме многу од стотината чудни „млади интелектуалци“ што беа протерани на планината позната како Небесен Феникс. Со тоа име на поетски начин беше сугерирана нејзината застрашувачка висина; кутрите врапчиња и обичните птички никогаш не би можеле да се вивнат кон нејзиниот врв, тоа беше резервирано за крилестите суштества врзани за небото: моќни, митски и длабоко осамени.
Немаше пат до планината, само тесна патека што стрмо се качуваше по големите ѕидови на карпите. За да здогледаш автомобил, за да чуеш сирена, за да мириснеш храна од ресторан, значи за некаков знак на цивилизацијата, требаше два дена да пешачиш по нерамниот терен на планината. По стотина километри ќе дојдеш до брегот на реката Ја и до градчето Јонг Џинг. Единствениот човек од Западот што стапнал тука бил францускиот мисионер отец Мишел, кој се обидувал да најде нов пат до Тибет, во четириесеттите.
„Областа на Јонг Џинг е интересна“, си запишал езуитот. „Особено е забележлива една планина што мештаните ја викаат „Небесен Феникс“. Позната е по бакарот, во неа дамна ковале монети. Легендата вели дека императорот на династијата Хан му ја поклонил на својот омилен евнух, еден од главните во местово. Кога гледам горе кон вртоглавите литици што се околу мене, едвај здогледувам патека што од темните пукнатини на карпата се издига кон небото, па се чини како да се топи во магливиот воздух. Забележав неколку носачи што се движеа по патеката. Беа натоварени како животни, големи корпи со бакар им беа прицврстени за грбовите. Имам слушнато дека производството на бакар опаѓа со години, пред сè поради тешкиот транспорт. Сега, особените географски услови на планината ги навеле локалните жители да одгледуваат опиум. Ми советуваа да не се качувам, затоа што сите одгледувачи на опиум се вооружени. По бербата, времето си го трошат напаѓајќи ги сите што ќе поминат оттаму. Така се задоволив со тоа оддалеку да го гледам ова диво и осамено место покриено со многу џиновски дрва, испреплетени лијани и бујна вегетација, така што човек очекува некој разбојник секој момент да му скокне од сенките.“
Небесниот Феникс опфаќаше дваесеттина села расфрлани околу единствен серпентински пат или скриени во длабочините на темните долови. Вообичаено беше секое село да прими пет или шест мочиња од градот. Но нашето село, пикнато на врвот и најсиромашно од сите, можеше да си допушти да нè прими само мене и Луо. Нè сместија во истата куќа на потпорници каде што старешината на селото ја испитуваше мојата виолина. Ова здание му припаѓаше на селото и не беше изградено за да биде населено. Под него, во просторот меѓу дрвените потпорни греди на подот, имаше кочина во која живееше една голема, надуена свиња, исто така сопственост на заедницата. Куќата беше изградена од груби дрвени штици, ѕидовите не беа обоени, а носечките греди се гледаа. Повеќе личеше на амбар за пченка и ориз и на складиште за поправање алатки. Беше и идеално место за средби на неверните љубовници.
За време на годините на нашето превоспитување, куќата на потпорници остана речиси целосно без мебел. Ни маса немаше, ни столче, само два грубо направени кревети ставени покрај ѕидот на оваа ниша без прозорци.
Сепак, нашиот дом наскоро стана централна точка на селото, благодарение на еден друг феникс, помал, речиси минијатурен, поприземен, чиј господар беше мојот пријател Луо.
Тоа, всушност, не беше вистински феникс, туку горд петел со пердуви како на паун, светливо зелени со темно сини линии. Под правливото стакло на будилникот на Луо, петелот со остриот абоносов клун го клукаше невидливиот под, додека стрелката бавно се вртеше по часовникот. Потоа ја дигаше главата, широко ја отвораше устата и ги тресеше пердувите, видливо задоволен, заситен од непостојните зрнца ориз.
Часовникот беше мал и најверојатно поради тоа селскиот старешина не го забележа кога дојдовме. Го собираше во една рака и милно му ѕвонеше алармот.
Пред да дојдеме, во селото немало будилник, ни рачен, ни ѕиден часовник. Луѓето го одредувале времето според изгревот и заодот.
Нè зачуди тоа што будилникот ја освои фантазијата на селаните. Речиси стана предмет на обожување. Сите доаѓаа да го видат, како нашата куќа на потпорници да беше храм. Секое утро ист ритуал: селскиот старешина одеше горе-долу, пушејќи бамбусово луле, долго како старинска пушка, цело време внимателно посматрајќи го часовникот. Точно во девет часот со долго остро свиркање ги повикуваше селаните да одат да работат по нивите.
„Време?! Слушате ли?“ викаше кон околните куќи. „Време е да си ги дигнете задниците, вие мрзливи вошки, воловски копилиња. Што чекате?“
Ни Луо ни јас немавме волја за работата што нè тераа да ја работиме на планинава со стрмни патчиња што се издигаа високо дури не исчезнат во небото, толку тесни патчиња во кои ни најмала кола не можеше да се збере, па човековото тело беше единствено превозно средство.
Она што најмогу нè ужаснуваше беше тоа што носевме корпи со измет на своите грбови. Дрвените корпи беа полуцилиндрични и специјално беа направени за пренос на сите видови ѓубре, човечко и животинско. Секој ден ги полневме „грбните корпи“ со фекалии и вода, ги стававме врз грбовите и се качувавме по планината до полињата што често се наоѓаа на вртоглави височини. При секој чекор ја слушавме отпаднава вода како плиска точно зад нашите уши. Полутечната смеса протечуваше од капакот и ни капеше по телата. Драг читателу, ќе ве поштедам од деталите за сопките, одвишно е да се каже дека и најмалиот погрешен чекор можеше да биде фатален.
Еден ден, кога се разбудивме, помислата за корпите што нè чекаа ни ја одземаше волјата да станеме. Сè уште бевме во креветите, кога чувме дека селскиот старешина се приближува. Беше речиси девет часот и штом Луо го здогледа петелот како клука му текна една генијална идеја: со малото прсте ги помести стрелките на часовникот за еден час. Се вративме во креветите да се излежуваме, а уште повеќе уживавме зашто знаевме дека селскиот старешина надвор чекори напред-назад, пушејќи го долгото бамбусово луле. Смелоста на нашиот трик многу ја намали огорченоста што ја чувствувавме кон поранешните одгледувачи на опиум кои, сега кога комунистичкиот режим ги претвори во „сиромашни селани“, беа задолжени за нашето превоспитување.
По тоа историско утро ни премина во навика да го менуваме времето на будилникот. Сè зависеше од тоа како се чувствувавме, физички и психички. Понекогаш, место да го враќаме, го поместувавме часовникот еден или два часа понепред, за порано да си ја завршиме работата.
На крајот, толку многу пати ја сменивме позицијата на стрелките, што ни самите не знаевме навистина колку е часот.
Превод од англиски: Василка Пемова