Историја на театарот (попатно кажано: една прилично некритична научна дисциплина, склона кон митологизирања на фактите и кон секакви претерувања!) раскажува дека Арто, во мигот кога, среде Париз, ненајдено ги здогледал егзотичните Балижани, безмалку ја доживеал вистинската илуминација. Во истиот миг му се разјаснило сето она што со години не можел да го протолкува и да го разбере (макар што интуитивно го насетувал). Имено, дека западниот театар безнадежно е заглавен во својата имитативна/логоцентрична традиција, дека (заради тоа!) е безмалку мртов и дека, доколку воопшто може да биде спасен, тој треба радикално да се сврти кон сопствените обредни/ритуални метафизички почетоци. Наместо да се занимава исклучиво со раскажување приказни (што значи: да се потпира исклучиво на говорниот јазик, поткрепен – колку што е нужно – со јазикот на телото), театарот, смета Арто, мора радикално да го смени сопствениот поиесис, сопствениот семиозис, aма и сопствениот логос. Oттука (неизбежно) и сопственото техне. Со други зборови, традиционалниот европски театар на фикционална мисла, како што подоцна ќе го дефинираат Барба и/или Гротовски (Barba, 1996; Grotowski, …), театар кој оперира со „замислени“/фикционални личности и нивните „замислени“/фикционални психологии, треба да учи (и многу да научи!) од азискиот традиционален театар на фикционално тело. Имено, примарните изразни средства на овој специфичен театар (театар со грамадна, милениумски долга традиција!) не се апстрактни („психолошки“), туку се мошне реални и видливи: тие се „складирани“ во конкретниот физикус на неговите живи актери, во нивните супериорно „истренирани“ тела, подготвени за беспрекорното извршување и на најсложените сценски мисии, вклучително и оние невозможните. Перформативната традиција на азискиот театар целосно е втемелена имено на навидум едноставниот творечки принцип: реалниот физикус на своите актери постојано да го транспонира во она што Барба го нарекува биос (Barba, 1996). Ќе потсетиме: биос подразбира живот кој (на сцена) се возобновува/остварува како уметност!
Во својот амблематски есеј за источниот и западниот театар (датиран 1935), визионерот Арто е сосема дециден: доколку сака да преживее и повторно да стане креативен, театарот што го практикуваме веќе не смее да „подражава“, туку мора да открива. Затоа и мора да се пренасочи кон непознатото и кон магичното… Во случајот на Арто, тоа значи: кон непознатите култури. Неговото патување во Мексико (1936), како и нереализираните патувања до некои други егзотични дестинации (Тибет), треба да ја поттикнуваат интуицијата и имагинацијата, а не да ги умножуваат и збогатуваат сознанијата. Во нив нема ништо туристичко. „Арто, бездруго, не патува за да го запознае светот“. (Todorov, 1994:326)
Напротив, „инхерентниот номадизам“ на овој театарски фантаст – можеби најапстрактен, та оттука и најинспиративен од сите теоретичари на театарот, воопшто! – треба да го разбереме како еминетно транскултурален. Неговиот театарски концепт е апсолутно екстремен и, затоа (највероватно) невозможен/неостварлив во стандардната театарската практика, не само онаа на неговото време. Имено, европската театарска практика – не само онаа од времето кога се појавува профетската книга „Театарот и неговиот двојник“, туку и оваа денешнава – предоминантно е миметичка и/или илузионистичка. Таа практика предоминантно се занимава со „раскажување прикаски“ (Аристотел тоа го именува како „дејствие“) или, поедноставено, со интерпретација на некои емотивни, етички или спекулативни „содржини“ што треба умешно да им ги пласира на своите љубопитни реципиенти. Меѓутоа, театарот за каков што се залага Арто, не е „интерпретативен“ туку – напротив! – непосреден и (затоа) суров. Наместо кон чувствата или кон апстрактните интелектулани спекулации, тој е насочен директно кон есенцијалното: кон нагоните и кон инстинктите. Се разбира, нагоните и/или инстинктите не можат да се интерпретираат (Аристотел би рекол: да се „подражаваат“), тие – доколку сакаат да бидат автентични и вистински – треба да се предизвикуваат.
За разлика од конвенционалниот европски театар, кој својата естетика ја гради „ин витро“ (според фамозната формула на Станиславски если-би!), азискиот театар оперира само/исклучиво „ин виво“. Наместо кон „раскажување прикаски“, „подражавање на стварноста“ и произведување забава (од кој било тип), ваквиот театар тежнее безмалку кон митотворство: кон осознавање, евентуално и кон објаснување на оние „мрачни“ и „тајни“ нешта што ги опкружуваат сите (мистични) „прапочетоци“, вклучително и оние нејасни „прапочетоци“ од кои „потекнуваат“ клучните метатеатарски/паратеатарски епифеномени.
Во сите култури што ги познаваме (сеедно дали ги познаваме помалку или повеќе, сеедно дали ги определуваме како „источни“ или „западни“, „северни“ или „јужни“…), таквите епифеномени – кои што обично ги именуваме како митови, обреди и/или ритуали! – како да се повторуваат. Безмалку закономерно и, безмалку, на сосема ист/идентичен начин.
Еден од најзаколнатите „артоисти“ во светската театралика, Еуѓенио Барба, овие епифеномени ги именува како антрополошки појави или сензации. Занимавајќи се со нив систематски – што значи: на теориско ама и на практично ниво! – во текот на изминативе четириесеттина години Барба фактички ги следи и, колку што е возможно, ги прагматизира/„постварува“ визиите на Арто. Аплицирани (театрализирани!) во форма на мошне специфични претстави што тој и неговата ИСТА перманентно ги продуцираат, овие визии перманентно се потврдуваат како транскултурални: независно од културниот круг на кој „изворно“ му припаѓаат, тие секогаш целосно ѝ се потчинуваат на доминантната идеја за апсолутно (антрополошко) заедништво. Заедништво кое што супериорно го здружува Почетокот и Крајот, Доброто и Злото, Светлината и Темнината, Животот и Смртта…
Доколку – да претпоставиме! – театарот на Арто сакал европската традиција повторно да ја соочи со сопствените синестезиски „прапочетоци“, на пример со Елеузиските мистерии, театарот на Барба како да сака да отиде уште подалеку. Застапувајќи ја евроазиската театарска идеја, која што мошне загрижено ја прокламира/промовира во сите свои проекти, овој театар настојува безмалку сите перформативни традиции на овој свет да ги соочи со безмалку сите нивни хиперсинестезиски „пра-пра-почетоци“. Згора на сето, театарот на Барба настојува тоа да го прави мошне активно, следејќи го принципот „сè, веднаш, едновремено и наеднаш“. Управувајќи се според сопственото творечко гесло „исти принципи – различни претстави“, школата на театарската антропологија, која што ја води Барба, во основа е повеќе транскултурална отколку интеркултурална. Бркајќи ги токму „истостите“ што закономерно се повторуваат во различни култури, ИСТА и самиот Барба фактички афирмирааат некаков над-културален концепт, низ чиишто претстави – токму заради некое идеалистичко, мистично (хиперсинестезиско) заедништво, но и во име на таа „архетипска“ идеја! – постојано се склопуваат и расклопуваат „дифузни мешавини“ од множество културни персоналитети, идентитети, субјективитети.
уметноста е внатре
