Гледано од оваа перспектива која што овде ја нудам, се гледа дека постмодернизмот, во нешто повеќе персонифицирана смисла на зборот, се поставува во улогата на Јаго. Тој е обезвреднувачки, презирачки – и, можеби не би претерала кога би додала: дури и навредувачки. Постмодернизмот не му го признава „на оној другиот“ истиот оној статус којшто тој самиот си го има. Рамнотежата којашто тој ни ја нуди е лажна рамнотежа. Во крајна линија, самото одредување на нештото како нешто „друго“ зборува за овој манипулативен чин. А дека одредувањето на некоја компонента како нешто „друго“ е чин од сомнителна вредност, зборува прагмата. Да го земеме како пример делото на Roland Barthes – Царството на знаковите. Во ова дело авторот зборува за јапонската култура и нејзе ја одредува како нешто друго. Јапонската култура којашто е, како и секоја друга култура, специфичен начин на живеење, со разни автентични мотивации, авторот ни ја претставува како чуден феномен. Јасно, во овој случај перспективата е целосно егоцентрична, што значи дека авторот не го зема в предвид тоа што (буквално: во реалноста) е неприкосновено – тоа дека за еден јапонец чудното на еден европеец не е воопшто такво. Во спротивно, тоа е низ векови натурализиран хабитус, секојдневноост и вообичаеност – ете, „таков и таков“ начин на перцепција и на размислување, ни воопшто невистински или чуден. Тоа, за овие, е нешто потполно јасно и неенигматично.
Се прашуваме, во овој случај, каков низ на семиози ни носи кажаното? Со други зборови, доколку кажеме дека сите три концепции се интертекстови на интеркултурализмот, тогаш, дали треба и транскултурализмот да се прифати како феномен зацврстен во истиот овој нефлексибилен контекст? Мојот одговор би гласел: не. Барем не потполно. Зошто размислувам вака, ќе се обидам да објаснам во продолжение.
Транскултурализмот како извлечен интертекст
Секое општество е посебна структура. За едно општество вредат „овие“ правила, за другото општество вредат „оние“ правила. За едно општество може да биде позитивно токму она што за другото општество е негативно, и, се разбира, обратно. Од друга страна, разбирањето на симболичката структура на едно општество (а естетиката се наоѓа во внатрешноста на симболичката структура) е нешто есенцијално доколку се обидуваме да ги разбереме производите на едно дадено општество, било да се тоа производи од естетски или пак неестетски вид. И токму тука се појавува клучниот проблем: на кој начин ќе се оствари разбирањето на една дадена симболичка структура: по индуктивен или по дедуктивен пат? Односно, кој ќе ја пишува историјата на еден „обичен“ народ: самиот тој народ, или пак империјалистичката култура? Дали ќе ѝ се даде збор на културата или пак на цивилизацијата?
Јасно е дека овие и други прашања кои што од овие можат да произлезат овде не би ги поставила, доколку истите не беа имплицирани во самата концепција интеркултурализам. Како и да е, да тргнеме по ред.
Интеркултурализмот се концентрира околу прашањето на автономијата и авторизацијата. Нејзината идејна структура, кажано помалку или повреќе фигуративно, би била оваа: како да успееме да ги собереме различностите и разликите, а нив да не ги загушиме. Од ова треба да се разбере дека интеркултурализмот се разликува од мултикултурализмот и синкретизмот. Целта на мултикултурализмот е собирањето на разните култури во едно место, поради интерес од идеолошки карактер. Ако сме сведоци на тоа дека разни култури успеале да се соберат заедно поради разни идеолошки причини (било во полето на уметноста или во некое друго поле на општествените активности), тогаш пред нас гледаме типичен мултикултурен пример. Тие собирачки идеологии пак може да бидат демократски, феминистички, хомосексуални, комунистички, марксистички, идр. Не е во случајот на мултикултурализмот важно тоа дали ќе се асимилираат (или подобро кажано: изгубат) поединостите со самото нивно стапување во едно сеопфатно нешто. Вистина е дека ова прашање во овој случај се преместува во втор план, но вистина е и тоа дека самото стапување на човекот во една колку самоизбрана, толку повеќе и заедничка идеолошка целина, води кон патот на стопувањето на дадените индивидуални вредности9F. А тоа што јасно води кон патот на стопувањето, отуѓувањето и губењето (на сопствената култура, а под предизвикот на цивилизацијата која ја нуди империјалистичката култура), е синкретизмот. Синкретизмот вели: да се собереме заедно, сите да го понудиме она што го сметаме како наша автохтона вредност, но не за да ги култивираме овие автентични вредности, туку за да ги испомешаме и да ги искористиме, додека не созреат условите за давање и нудење10F на еден нов вид, нов род, или нов јазик.
Да се посветиме сега на интеркултурализмот.
Користењето на дадените елементи на одредениот симболички систем од страна на некој друг симболички систем сигурно е мачна работа. Дури и повеќе од тоа: и дури мошне деликатна работа! Прашањето коешто го сметам за клучно, а коешто овде би му го поставила на транскултурализмот гласи: како да се идентификува тој посебен момент кога едната страна превзема доминантна позиција, кога се поставува супериорно во однос на другата страна? Или уште појасно: кога почнува доминирањето на едната култура врз другата култура? Кога може да се рече дека интеркултурализмот преоѓа (се претвора) во мултикултурализам или синкретизам?
Собирањето на разликите во едно место (вон оние цели кои што ги имаат мултикултурализмот или синкретизмот) треба да биде чин со сосема јасна цел. Но со која цел? Која е целта на ова собирање? За што би требало да зборува овој чин: дека е во врска со постоечкото сознание за другите култури (еве го повторно овој провокативен збор!)? Дали денес е лесно да се направи такво нешто (при што директно се вклучува и прашањето на театарскиот транскултурален бизнис). Дека мора да се разбереме? Дали е, доколку навистина сакаме да се разбереме, можеби подобро да тргнеме по пат на, гротовскиовски кажано, via negativa? Односно, дали, за да стане средство на меѓукултурно разбирање, интеркултурализмот треба да остане таквов каков што сметаме дека е – средство на културно разбирање – или пак треба да стане средство на културно дистанцирање?
На последните две прашања ќе одговорам во продолжение, низ конкретни примери на театарскиот транскултурализам, но пред да поминеме на тоа, ќе го кажам ова:
Транскултурализмот ќе има потполно автентично значење доколку успее да се одреди помеѓу пукнатините и неуспесите на мултикултурализмот и синкретизмот, доколку успее да научи од нив, од нивните постапки и грешки. Интрекултурализмот ќе се здобие со свој автентична смисла доколку стане едно од оние решенија и начини преку кои вгнетените елементи повторно ќе се вратат во вистинското уметничко поле, по пат на нивното повторно вклучување во целокупниот дискурс на даденото творештво или на дадениот процес. Целокупниот дискурс (којшто треба да се одреди во рамките на доминантната, империјалистичката култура) не смее ниту да ги деформира другите култури, ниту нив да ги натера да се изразуваат со јазикот на „доминацијата“. И токму јасното одредување на тоа дали во рамките на општиот дискурс постои или пак не постои наметнувањето на „доминантниот“ јазик, треба да ни кажува дали транскултурализмот се претворил во мултикултурализам или синкретизам, или пак останал во границите на своето автентично семантичко значење. Да речеме, на пример, дека некој одреден аспект на некоја дадена култура (која што не е доминантна) делува во збогатувањето на естетиката на империалистичката култура. Дозволете ми да направам тука една мала дигресија: тоа што првата (едната) ја признава втората (другата), кажува дека тука е вклучен и плурализмот – и само во овој аспект тврдиме дека плурализмот е интертекст на транскултурализмот, но и освен тоа на мултикултурализмот или пак синкретизмот. Меѓутоа, доколку единствено поради оваа моментна причина „првата“ култура почнува да ја почитува „втората“ култура, тогаш согледуваме исклучително мултикултутурална атмосфера, но не и импулс за транскултурални размени11F. Сакам да речам дека ова моментно восхитување на доминантната култура во релација со една друга култура би било сосема демагошко и никако од транскултурален карактер, доколку онаа „првата“ почнува да ги ослободува своите предрасуди во однос на онаа „другата“ само поради тоа што токму оваа „втората“ ја стилизира и збогатува доминантната уметност, и не затоа што и „ова“ е нешто автентично кое што, како такво, мора да се почитува12F.
Интеркултурализмот би имал вистинско автентично (и за што најповеќе инсистирам: позитивно) значење, доколку е синоним на признавањето на разните вредности, без аспирации и претензија од било каков вид. Дали е ова одредување утопично или не, за нас останува отворено прашање.
Толку за транскултурализмот како идеја. Прашањата коишто по ова објаснување следат, гласат: Што претставува транскултурализмот како прагма? Што нè учат примерите од театарската транскултурална пракса: дека праксата може да се идентификува со теоријата, или дека таа е (по)специфичен етникум? Потоа, дали би можеле да зборуваме за едно транскултурално театарско дело на истиот оној начин на којшто зборуваме за едно мултикултурално театарско дело? Дали транскултурализмот може да се разбере како посебна работна методологија?
#b
9. Откако ја поставува разлика помеѓу личноста и поединецот, во својата книга Someone, No one: An essay on Individuality (1979.), Kenelm Burridge ја разгледува концепцијата индивидуалност. Личноста е статичен ентитет, што значи, задоволен е со поредокот. Од друга страна, поединецот (индивидуата) поставува алтернативен низ на морални разлики. Тој е, всушност, движење, енергија која што осцилира помеѓу структуралната персона и антиструктуралниот поединец. Но иако некои луѓе се изразени индивидуалци, а другите личности, искуството покажува дека поголемиот број на луѓето во некои погледи се најчесто личности, а во другите погледи и во другите времиња се поединци. Таа подвижност помеѓу личноста и од поединецот може да се нарече индивидуалност. Индивидуалноста е можност и способност на движење од личност кон поединец и обратно.
10. Вреди овде да се додаде и тоа дека зборот слободното време (leisure) е етимолошки изведен од старофранцускиот leisir, којшто потекнува од латинскиот licere, а значи да се дозволи. Истиот има индоевропски корен leik, којшто значи да се понуди на продажба, односно да се тргува. Да се направи споредба помеѓу оваа етимолошка изведба и транскултуралниот театарски бизнис кој што го наведувам во продолжение.
11. Околу тоа што во потесната смисла на зборот претпоставува транскултуралната размена, ќе зборувам во продолжението на ова излагање.
12. Кубизмот се раѓа под влијанието на афричките маски. Тоа е и причина што европејците првпат почнуваат да покажуваат систематизирана склоност и восхитување кон уметноста на „црниот континент“. Сепак, тешко е да се процени дали Европа почна да ја цени Африка поради тоа што и Африка, како и секоја друга заедница вреди да се цени, или само поради оваа моментна инспирација.