Мартин Хајдегер за поетското домување

/, Литература, Блесок бр. 92/Мартин Хајдегер за поетското домување

Мартин Хајдегер за поетското домување

Вовед

Текстот …поетски домува човекот… (dichterisch wohnet der Mensch), Хајдегер го одржал како предавање на 6 октомври 1951. Овој текст го надополнува Градење домување мислење. Заедно, двата текста чинат една целина. Додека во првиот текст е посветено помало внимание на промислување на мислењето, во вториот е исправена оваа „неправда“. Тука е посветено посебно внимание на односот меѓу мислењето и јазикот. Според Хајдегер, јазикот се пројавува во сиот сјај преку поезијата. Затоа тој ги сместува поењето и мислењето заедно.
Насловот на овој текст Хајдегер го зема од една фраза од песна на Хелдерин (Hölderlin). Од неа ја извлекува централната тема на есејот – поетското домување. Уште на самиот почеток на есејот, Хајдегер ги поставува прашањата: „на кој начин човекот, а тоа значи секој човек во секое време, треба да домува поетски?“ и „дали сето домување не останува нескладно со поетското?“ (2001, 211). Хајдегер ги поставува овие прашања имајќи ја предвид кризата на домувањето во поствоена Германија. Овој текст е напишан веднаш по Втората светска војна, што довела до несфатлив размер на уништување и масовен недостаток на домови. Другиот проблем е брзината на живеењето, борбата за заработка и успех, како и експанзијата на рекреативната индустрија. Поезијата во технолошката доба е сведена исклучиво на литература или отфрлена како непотребно сонување. Хајдегер ја критикува западната технолошка свест и потрагата по ефикасноста и ефективноста за коишто поезијата е губење време. Фразата, „поетски домува човекот“ е извадена од песна на поет што и самиот „не можел да се носи со животот“ (2001, 212). Хајдегер нагласува дека поезијата „е начинот на кој поетите ѝ го вртат грбот на стварноста. Наместо да дејствуваат, тие сонуваат. Она што го прават само е замислено“ (2001, 212). Тука се надоврзува на поимот правење што на грчки се вика Ποίησις. Главното прашање е: како тоа може човечкото домувањето да биде поетско?
Хајдегер продолжува со толкувањето на песната од Хелдерин. Главниот фокус е насочен кон толкување на исказот „…поетски домува човекот…“. Тој се обидува да го протолкува значењето на оваа загадочна фраза. Хајдегер смета дека овој „исказ говори за човеково домување. (…) [Хелдерин] не ги опишува современите услови за живот. Пред сѐ, тој не искажува дека домувањето значи поседување на некаков стан, некакво засолниште“ (2001, 212). За Хајдегер, поетското домување е многу подлабок акт отколку обичното живеење во стан: „кога Хелдерин зборува за домувањето, тој ја има предвид основната особина на човековото постоење. Тој го гледа ‘поетското’ преку неговиот однос кон ова суштински сфатено домување“ (2001, 213). Поимот домување се наоѓа во посебна врска со поетското „… поезијата го чини домувањето да биде домување. Поезијата е она што всушност ни допушта да домуваме“ (2001, 213). За Хајдегер, домувањето почива на поетското создавање. А ова се постигнува преку градењето. Хајдегер заклучува: „поетското творење, што ни го допушта домувањето, е еден вид градење“ (2001, 213).
Хајдегер го бара овој посебен вид градење во поетското создавање. Тој смета дека се наоѓаме пред двојно барање. Од една страна нагласува дека ќе се занимава со истражување на суштината на домувањето. А, а од друга, со суштината на поетското создавање како допуштање на домувањето. Тој оди и еден чекор понатаму, велејќи дека суштината на домувањето е „одреден, особен вид на градење“ (2001, 213). Истражувањето на суштината на поетското творење, се чини, ќе нè доведе со суштината на домувањето.

1. Јазикот говори

Еден од препознатливите елементи на Хајдегеровото пишување е копањето по длабочините на јазикот. Барајќи ја суштината на домувањето и поетското творење, Хајдегер доаѓа до јазикот. Тој смета дека суштината на некоја ствар може да се опфати/сфати само како примање. Ова примање се јавува како последица од човековото слушање на говорот на јазикот. Како смртник, човекот мора да биде отворен за говорот на јазикот и да има почит за суштината на овој говор. Хајдегер открива едно извртување на работите во современата состојба. Тоа е извртување на првенството меѓу јазикот и човекот. Тој вели: „човекот се однесува како да е творец и господар на јазикот а, всушност, јазикот останува господар на човекот“ (2001, 213). Јазикот е секогаш прв и највисок во своето првенство, а потоа доаѓа човекот. Кога овој природен редослед ќе се изврти, доаѓаме до една чудна состојба во која јазикот се смета само како средство за изразување, како вторичен чинител и обичен посредник. Хајдегер вели дека оваа „грешка“ со загубата на првенството на јазикот нема да ни се измолкне. Првенството на јазикот е толку битно што дури човекот „зборува само и само кога одговара на јазикот слушајќи го неговиот повик“ (2001, 214). Човекот не се наоѓа во некаква пасивна состојба на слушател, туку на активен чинител. Неговата задача е да биде отворен за повикот, за говорот на јазикот. Овој повик е далеку од технолошкото подредување на стварите и многу поблизок до поетското создавање и очекувањето на музите што треба да го повикаат поетот и да го извлечат од него, или попрво – преку него, поетското творештво. Повикот на јазикот, за Хајдегер, се однесува и на поетското творење и на мислењето. Затоа вели дека јазикот нè упатува на суштината на некоја ствар:
Но, одговарањето во кое човекот, всушност го слуша повикот на јазикот е она што говори во елементот на поезијата. Колку еден поет е попоетски, толку е послободна (тоа значи, толку е поотворена и подготвена за неочекуваното) неговата реч, толку е поголема чистотата со која тоа што го кажува, го препушта на сѐ повнимателното слушање, и толку она што го кажува е подалеку од обичната изјава за која се расправа единствено сообразно со нејзината точност или неточност. (2001, 214)
Поетскиот говор, се чини, има пристап до една подлабока стварност, до самото бидување. Јазикот, како „дом на бидувањето“ нѐ повикува. Oд нас зависи дали ќе одговориме. Од нас зависи и дали воопшто сме отворени кон повикот, дали слушаме. За Хајдегер ова слушање создава еден круг. Во него постојано се зајакнува односот на слушање и одговарање на повикот. Одговорот на повикот на јазикот преку поетското творење ни го отвора местото во слободата. Овде се отвора и местото на вистината сфатена во нејзината полнота, а не само во вообичаеното значење како едноставна точност или неточност.

а. Заслуги
Исполнет со заслуги, сепак поетски,
Човекот домува на оваа земја. (2001, 214)

Заслугите се однесуваат на човековото домување на оваа земја. Човекот домува преку негување на растечките работи од земјата и преку издигнување на други работи што самите не растат. Хајдегер говори за два вида градење. Едниот е негување и грижа (colere, cultura) како начин на изнедрување на стварите што растат самите од себе. Другиот е издигнување, конструирање (aedificare), начин на градење, карактеристичен за нашето време. За овие два вида градење, човекот е „исполнет со заслуги“. Овие заслуги, пак, „никогаш нема да може да ја исполнат суштината на домувањето“ (2001, 215). Овие два вида градење за Хајдегер се само последица од суштината на домувањето. Тие „не се нејзино тло, а посебно не се нејзино втемелување“ (2001, 215). Според Хајдегер, втемелувањето мора да стапи од еден друг вид градење. Овие два вида градење се вообичаени и затоа мислиме дека се единствените видови градење. Тие му даваат заслуги на човекот.
За Хајдегер, има суштинска врска меѓу градењето и домувањето. Тој вели: „човекот е способен за домување само ако градел, гради и има намера да гради на друг начин“ (2001, 215). Ова отвора повеќе прашања отколку што дава одговори за Хајдегеровото сфаќање на поетското домување и градење. Од овој исказ гледаме дека, за него, поетското домување не се однесува на поетите, туку на сите луѓе во сите времиња. Така и поетското градење не е особеност само на градителите. Тоа е предуслов за сето домување! За Хајдегер, само ако човекот „градел, гради или ќе гради“ на овој посебен начин, само тогаш е способен за домување.

б. „на оваа земја“
Хајдегер продолжува со толкувањето на стиховите на Хелдерин, задржувајќи се на поединечни зборови. За него многу е битен контекстот на искажаното. Затоа, го разгледува исказот „на оваа земја“. За Хајдегер е многу битен фактот што станува збор за „оваа“ а на за земјата воопшто. Поетското нè одделува од земјата, прави да „летаме во облаци“ и да навлеземе во сферата на фантастичното. Но Хајдегер мисли дека ова е особина на онаа поезија што може да се наречеме „извртена“. А, „вистинската“ поезија нè зацврстува на земјата, и тоа на „оваа земја“. Хајдегер вели:
На тој начин Хелдерин не само што го заштитува „поетското“ од искривеното толкување, туку додавајќи ги зборовите „на оваа земја“ јасно укажува на суштината на поезијата. Поезијата ни лебди, ни се издигнува над земјата, за да ја напушти и да лебди над неа. Поезијата е она што првенствено го доведува човекот на земјата, прави да ѝ припаѓа на неа, и така го доведува во домување. (2001, 216)
Може да се заклучи дека за Хајдегер суштината на поетското создавање е интимно врзана за „оваа земја“. Токму поетското, сфатено во смисла на ποίησις, поетско творење, го поставува човекот на земјата. Од ова произлегува прашањето: „Дали сега знаеме зошто човекот домува поетски?“ (2001, 216). Секако одговорот е јасен – не!

в. Мислење и ποίησις
На Хајдегер сосем му е јасно дека има разлика меѓу неговото мислење и пеењето на Хелдерин. Тој вели: „Хелдерин за поетското домување не говори како што е нашето мислење. И покрај тоа, ние мислиме за истата работа за која пее Хелдерин“ (2001, 216). Постои разлика меѓу истото и еднаквото. Ова се однесува како на поезијата и мислењето, така и на поезијата на Хелдерин и мислењето на Хајдегер.
Сепак, неопходно е да го имаме предвид суштинското. (…) Поезијата и мислењето се среќаваат во истото само во случајот кога и додека остануваат раздвоени во различноста на својата суштина. Истото никогаш не се преклопува со еднаквото, ниту се преклопува со празната еднообразност на едноставното идентично. Еднаквото или идентичното, секогаш се движи кон отсуство на разлика за да се сведе сè под заеднички именител. Меѓутоа, истото е заемното припаѓање на различното, преку збирање на изведеното преку разликата. Може да кажеме „исто“ ако мислиме разлика. Во изнесувањето на она што се разликува доаѓа на светло собирачката суштина на истото. Истото го отфрла секое настојување секогаш да се изедначува различното во еднакво или идентично. Истото го збира она што се разликува во првобитно и согласно постоење [Einigkeit]. Еднаквото, напротив, го растура одделното во досадно единство на едноставната едноличност. (2001, 216-217)
Овде може да препознаеме критика на модерниот, технолошки светоглед, наспроти поетскиот. Од една страна, технолошкиот светоглед ги гледа работите само низ призмата на нивната идентичност или различност. Затоа имаме масовно производство на идентични единки. Наспроти оваа технолошка парадигма стои поетската. Според неа, ниту една творба на поетското создавање не е идентична. Секоја има одреден елемент на различност. И Хајдегер нагласува дека неговото мислење не е идентично на она на Хелдерин, иако е исто во својата суштина.

2. Поетско мерење

Поетското мерење претставува централна тема на есејот …поетски домува човекот…. Човекот останува на земјата, помеѓу неа и небото. Тој исто така застанува меѓу сопствената суштина како смртник и бесмртните. Хајдегер продолжува:
Само во подрачјето на самата мака, човекот се труди да стекне „заслуги“. Таму ги стекнува во изобилство. Но, истовремено, во тоа подрачје, на човекот му е допуштено да погледне нагоре, од него и низ него, кон божествата. Погледот нагоре оди по патот на небото, а сепак, останува долу на земјата. Погледот нагоре го премерува она меѓу небото и земјата. Ова меѓу е одмерено за човековото домување. Одмерениот премер, со чие посредство е отворено она меѓу небото и земјата, го нарекуваме димензија. Димензијата не произлегува од фактот што небото и земјата се свртени едно кон друго. Напротив, нивната свртеност едно кон друго зависи од димензијата. Димензијата не е ни простирањето на вообичаено замислениот простор; бидејќи сето просторно, како нешто за коешто се прави простор, веќе од своја страна изискува димензија, она во што е допуштено. (2001, 218)
Во овој дел, се чини дека Хајдегер се навраќа на идеите од Изворот на уметничкото дело. Особено во врска со спротивставеноста меѓу небото и земјата. Веројатно оваа спротивставеност се однесува на играта меѓу скриеното и откриеното, дофатливото и недофатливото. Човекот живее на земјата, но гледа нагоре. Кај технолошкиот светоглед се сè мери наспроти вечното подредување, наспроти ништожноста. Хајдегеровото поетско домување, пак, е свртено кон отадестраното. Тој, сепак, не се врти кон теологијата. Хајдегер е свртен кон божественоста како таква. Овде, се чини, станува збор за онтолошката разлика: за Хајдегер не е битен онтичкиот аспект на божественоста, туку нејзиниот онтолошки аспект. Божественоста како таква е основа на сета божественост. Се чини, мерењето меѓу небото и земјата се однесува на мерење меѓу онтичкото и онтолошкото.

а. Помеѓу (das Zwischen)
Она помеѓу (das Zwischen) се однесува на тензијата на онтолошката разлика (види Schalow and Denker 2010, 72–73). Станува збор за тензијата меѓу бидувањето и суштествата. Тоа се проширува и на чистинката каде бидувањето истовремено и се покажува и се скрива. Ова помеѓу го претставува отвореното каде се среќаваат скритото и нескритоста. Од една страна, земјата е онаа што се скрива, а од друга страна, небото го изразува откривањето. Помеѓу овие две се отвора просторот на отвореното. Улогата на димензијата се состои во ова протегање помеѓу. Хајдегер вели:
Суштината на димензијата е осветлена – на тој начин – премерливо одмерување на она помеѓу: одмерување на она нагоре кон небото и она долу кон земјата. Ние ја оставаме суштината на димензијата безимена. Човекот ја премерува димензијата така што себе се мери со небесното, според зборовите на Хелдерин. Таквото премерување човекот не го презема од време на време; попрво, човекот е човек само во таквото премерување. (…) Човекот, како човек, отсекогаш се мерел спрема нешто небесно и со нешто небесно. Луцифер, исто така, води потекло од небото. Затоа во наредните редови (28 до 29) читаме: „човекот себеси… се мери со божеството“. Божеството е „мерата“ со која човекот го мери своето домување, неговиот престој на земјата под небото. Само ако човекот своето домување го мери на ваков начин, само тогаш може да бидува соодветно на својата суштина. Човековото домување зависи од нагорно-гледачкото мерење на димензијата во којашто небото припаѓа подеднакво како и земјата. (2001, 218-219)
Хајдегер го употребува „помеѓу“ како именка. Попрво би требало да се преведе во јазикокршачки манир како „помеѓутост“. Во Бидување и време го користи за да го назначи растојанието меѓу столче и ѕид (1978, 55; Inwood 1999, 33). Дазајн (Dasein) како бидување-во-свет е „помеѓу“. Тоа „помеѓу“ се однесува и на местото на човекот помеѓу раѓањето и смртта. Човекот (Dasein) се „протега“ помеѓу раѓањето и смртта. Тој во Бидување и време вели:
Она ‘помеѓу’ во врска со раѓањето и смртта веќе лежи во самото бидување на онамубидувањето [Dasein]. (…) Фактичното онамубидување суштествува како родено, а како родено тоа веќе е умирање – како бидување кон смрт. Двата ‘краја’ и нивното ‘помеѓу’ се, сè додека онамубидувањето фактички суштествува, тие се на единствениот можен начин врз основа на бидувањето на онамубидувањето како грижа. (…) Како грижа, онамубидувањето [Dasein] е она ‘помеѓу’. (1978, 374)
Ова навраќање на Бидување и време е со цел да се осветли значењето за она „помеѓу“ за Хајдегер. Од овој цитат може да се извлечат барем две идеи, корисни за истражувањето на доцнежната мисла на Хајдегер. Првото е врската со смртта и смртноста. Она ‘помеѓу’ се однесува на распнатоста меѓу раѓањето и смртта, помеѓу доаѓањето и заминувањето. Од друга страна, се наметнува грижата (Sorge). За Хајдегер, грижата е особеност на поетското домување. Расколот меѓу не-поетското и поетското домување, меѓу технолошкиот начин на откривање и поетскиот се состои токму во грижата. Човекот не се грижи за технолошкото откривање. За поетското, напротив, грижата е клучниот фактор на себеразбирањето на смртникот и историскиот народ. Тој се грижи за бидувањето грижејќи се за стварите, за нивното стварување.
Понатаму, во Што е ствар (1967, 243; Inwood 1999, 34), Хајдегер се осврнува на Кантовото промислување на можноста да ги осознаеме стварите што не сме ги направиле. Во врска со тоа, Хајдегер смета дека не треба да се фокусираме ни на предметите, ни на нашето искуство, ни на двете. Тој смета дека треба да го препознаеме и знаеме:
1. дека мора секогаш да се движиме во она помеѓу, помеѓу човекот и стварта;
2. дека ова помеѓу суштествува само додека се движиме во него;
3. дека ова помеѓу не е како јаже што се протега од стварта до човекот, туку дека ова помеѓу како антиципација (Vorgriff) досегнува отаде стварта и подеднакво зад нас. Посегнувајќи-пред (Vor-griff) значи фрленост назад (Rück-wurf). (1967, 243)
Овој краток екскурс треба да помогне во дофаќање на значењето што изразот „помеѓу“ го има за Хајдегер.

б. Мера
Мерата за којашто говори Хајдегер, според песната на Хелдерин, е мера што не се однесува само на земјата. Тој вели дека земја на старогрчки е γη. Оттаму доаѓа зборот геометрија. Ова мерење не се однесува само на земјата туку и на небото (ουρανος). Мерењето „го мери она помеѓу земјата и небото што ги принесува едното на другото. Ваквото мерење има сопствен μέτρον, затоа има сопствена метрика“ (2001, 219). Оваа мера „е она поетското во домувањето“ (2001, 219). Хајдегер продолжува за мерењето:
Можеби треба реченицата: „Поетското создавање е мерење“ да ја изговориме со поинакво нагласување: „Поетското создавање е мерење“. Во поетското создавање се случува она што во својата суштина е секое мерење. Затоа неопходно е да посветиме внимание на основниот акт на мерење. Тоа се состои во земањето мера што потоа се спроведува во секој акт на мерење. Во поетското создавање се случува земањето мера. Пишување поезија е земање мера, сфатено во строга смисла на зборот, со што човекот првин ја прима мерата за ширината на својата суштина. (2001, 219)
Хајдегер овде го свртува нагласувањето врз поетското создавање. Тој вели дека секое поетско создавање значи земање мера. Но, човекот се мери наспроти божественоста. Оттаму, оваа мера не е „обична“ мера. Станува збор за мерење наспроти отадестраноста. Мерата што ја прима човекот е во однос на неговата суштина како смртник. Хајдегер продолжува:
Човекот суштествува како смртник. Тој се нарекува смртник зашто може да умре. Да може да се умре значи: да се биде способен за смрт како смрт. Само човекот умира, и тоа непрекинато, сè додека останува на оваа земја, сè додека домува. Сепак, неговото домување почива на поетското. (2001, 219)
Повторно е ставен акцент врз смртноста на човекот. Ова „постојано умирање“ на човекот не се однесува на окончувањето на животот, туку на едно многу подлабоко искуство на домување како смртник, домување со постојана свесност за смртноста и за смртта како смрт. Домување во она „помеѓу“. Постојаното умирање не се однесува ни на Платоновиот концепт за филозофијата како практика на умирањето. За Платон, смртта во ова смисла има епистемолошки карактер. Филозофот умира за да се одвои од светот на настанувањето и да се доближи до светот на идеите. Постојаното умирање за Платон е некој вид практика, веројатно нешто слично на јогата, наменета за одвојување на субјектот од објектот на сознанието. За Хајдегер смртта значи токму спротивното! Смртноста е суштината на човекот. Човекот човекува само како смртник. Постојаното умирање за Хајдегер, се чини, се однесува на постојаното потврдување на сопствената суштина како смртник.

в. Мерење наспроти божеството
Човекот поетски домува, според Хајдегер, само ако се мери наспроти божеството. Суштината на божеството лежи во неговата скриеност. Но, суштината на мерењето се состои токму во спротивното – во откривањето. За да може човек нешто да мери, треба да земе мера наспроти нешто друго што е опипливо, мерливо. Мерењето со божеството е необично, зашто, бог е оној што е тајновит. Слично со мистичните учења на древноста, Хајдегер го бара скриениот бог во неговото откривање. Тој вели:
(…) за Хелдерин Бог, како оној што е, непознат и токму како тој непознат е мера за поетот. Затоа Хелдерин го мачело горливото прашање: како може она што по суштина останува непознато воопшто да стане мера? Зашто, она што е мера, мора да се објави, мора да се пројави. Ако се пројави, тогаш е познато. Бог, иако е непознат, сепак е мера. Не само тоа, туку богот што останува непознат, покажувајќи се, мора да се пројави како оној што останува непознат. Божјото откровение, а не самиот Бог, е тајновито. Затоа поетот го поставува следното прашање: „дали е тој видлив како небото?“ Хелдерин одговара: „попрво ќе поверувам во она другото“. (2001, 220)
Човекот како смртник се мери со бесмртните. Парадоксот се состои во тоа што според поетското мерење, мера за човекот е скриениот бог. Тој, иако скриен, се пројавува. Хајдегер се запрашува која е мерата на мерењето. Одговорот го дава речиси во словенска антитеза, прашувајќи се дали е тоа бог, дали е небото или манифестноста на небото. На секое од овие прашања, одговорот е – не. Хајдегер смета дека мерата се состои во:
(…) начинот на кој богот што останува непознат е откриен како таков од страна на небото. Божјото пројавување преку небото се состои во разоткривање што ни овозможува да го видиме она што се скрива, но не ни го овозможува тоа преку обидот скриеното да го откорнеме од неговата скриеност, туку единствено со тоа што скриеното ќе го чуваме во неговата само-скриеност. Така непознатиот бог се пројавува како непознат преку откривањето на небото. Оваа пројава е мерата со која човекот се мери себеси. (2001, 220-221)
Оваа мера за Хајдегер е „некоја чудна мера“. Тој нагласува дека е чудна за секојдневното малограѓанско мнение. Тоа во своето безобразие се поставува како стандард на сето мислење и размислување. Хајдегер се надоврзува и на научното мислење што исто така се наметнува како семоќно и се поставува за мера за целата стварност. Тој нагласува дека за научниот светоглед, мерата претставува обичен канап или размерник со цртки што означуваат одредена мерна единица. Мерењето во оваа смисла е растегнување на размерникот и броење на цртките. Хајдегер вели: „употребувајќи нешто што е познато, размерникот и неговите броеви, се мери нешто непознато и со тоа се претвора во познато, така секогаш прегледно во рамките на бројот и редоследот тоа се омеѓува“ (2001, 222). Може да се каже дека поетското мерење е токму обратното. Тоа, употребувајќи нешто што е непознато – божеството, го мери познатото. Хајдегер смета дека „само оваа мера е мерило на самата суштина на човекот. Зашто, човекот домува премерувајќи го она ‘на земјата’ и ‘под небото’. Ова ‘на’ и ‘под’ припаѓаат едно на друго. Нивното заемно делување е премерот до кој цело време човекот поминува сè додека е како земно суштество“ (2001, 221). Овие два вида мерење се суштински различни. Тука на виделина повторно излегува онтолошката разлика. Хајдегер се запрашува за суштината на мерењето и за разликата меѓу суштината на бројот со самиот број:
…суштината на мерата како и суштината на бројот не е само квантум. Со броевите, секако, може да сметаме, но тоа не може да го правиме со суштината на бројот. Кога Хелдерин го замислува поетското создавање како мерење, самиот тој создава земање мера, тогаш ние, со цел да го промислуваме поетското создавање, секогаш мора одново да мислиме за мерата што се случува во поезијата; принудени сме да водиме сметка за видот земање што тука се случува, што не се состои ни во фаќање, ни во некое друго земање, туку се темели на допуштање на она што е одмерено. (2001, 222)

г. Што е божество?
Оваа мера е мера наспроти божеството. Хајдегер го поставува прашањето: „што е бог?“ Според поезијата на Хелдерин, секако, заклучува дека божеството е туѓо на човекот исто како што и човекот е туѓ на божеството. Постои одреден раскол меѓу двете страни. Она што е туѓо на божеството, тоа е познато на човекот. А, тоа е „е сето она што сјае и цвета на небото, а со тоа и под небото и на земјата, сето она што звучи и мириса, се качува и доаѓа, но и сето она што оди и паѓа, што тагува и молчи. Она што на човекот му е блиско, а на богот туѓо, во него, незнајниот се принесува, со цел да остане зачуван во тоа како незнаен“ (2001, 223). Улогата на поетот не е едноставното опишување на ова. Туку, нешто многу подлабоко. Може да кажеме дури и едно гностичко осознавање на стварноста! Поетот, за Хајдегер, го опишува скриеното и невидливото. До ова тој оди преку видливото и познатото. Опишувајќи секојдневни настани, поетот зборува за длабоки и скриени вистини. Видливото станува симбол на невидливото.
Хајдегер продолжува: „поетот создава поезија само кога мерата ја зема со тоа што со призорите на небото се искажува така што му предава на неговата појава како на некој непознат елемент со кого непознатиот бог ‘се согласува’. Името што го употребуваме за нешто вакво е ‘слика’. Суштината на сликата е да се допушти нешто на виделина“ (2001, 223).

д. Слики
Хајдегер смета дека заради ова искажување на невидливото преку видливото, поетот го употребува најсоодветното средство, сликата. Тој смета дека поезијата говори во слики зашто:
Поезијата ја зема онаа тајновита мера, на очиглед на небото. Затоа, поетските слики се вообразби во посебна смисла: тие не се обични мечтаења и замисли, туку вообразби што се видливи пробиви на туѓото во очиглед на познатото. Поетскиот говор на сликите ги збира светлината и звукот на небесните појави во целина со темнината и молкот на она што е туѓо. Со такви глетки, богот нè изненадува. Во чудноста тој ја прогласува својата постојана близина. (2001, 223-224)
Поетската слика, може да се додаде, не е ни метеоролошки опис на времето, ни некаква новинарска репортажа за некој настан или место. Поетот го зема настанот и го претвора во слика на внатрешната стварност, во икона на неискажливото. Самиот човек е лика и пригода божја. Човекот е икона на божеството! На тој начин настанува нивно зближување. Понатаму, толкувајќи на песната, Хајдегер вели:
„…сенката на ноќта…“ – самата ноќ е сенка, оној мрак што никогаш не може да стане обична темнина, зашто, како сенка, тој е врзан за светлината што го фрла. Мерата што ја зема поетското создавање принесува, се дава себеси, како туѓ елемент во кој невидливиот го чува своето присуство, на она што е познато во глетките на небото. Така, мерата е од истата суштина како и небото. Но, небото не е сушта светлина. Блесокот на неговата висина, самиот е темнина на неговата сезгрижувачка ширина. Синото на прекрасното небесно синило е боја на длабочината. Блесокот на небото е зората и зајдисонцето на самракот, што засолнува сè што може да се обзнани. Ова небо е мерата. Затоа поетот мора да праша:
Има ли мера на земјата?
И тој мора да одговори: ‘нема’. Зошто? Зашто, кога ќе кажеме ‘на земјата’ мислиме на она што постои само ако човекот домува на земјата и во неговото домување ја пушта земјата да биде земја. (2001, 224)

Синилото што овде го воведува Хајдегер се однесува на вечерната особина на небото, како член на четворството (види: Davis 2010, 213). Хајдегер, се чини, сака да нагласи дека нема ни апсолутен ден ни апсолутна ноќ. За него „небото го означува повикувачкиот простор на она што не е ни присуство ни отсуство“ (исто). Хајдегер посебно го разработува овој концепт на синилото на небото во На патот кон јазикот (1971, 164–168). Синилото на небото за Хајдегер, се чини, е „помеѓу“ темнината на ноќта и светлината на зората. Тој вели:
Снопот синило ја збира длабочината на светото во длабочините на својата врска. Светото сјае од синилото, дури покривајќи се во мракот на тоа синило. Светото задржува во повлекување. Светото го дарува своето доаѓање со себе-зачувувањето во своето задржувачко повлекување. Јаснотијата засолната во мракот е синило. „Јасно“ изворно значи јасен звук, звук што повикува од засолништето на спокојот, а така станува јасно. Синилото одекнува во неговата јаснотија, ѕвонејќи. Во неговата одекнувачка јаснотија блеска мракот на синото. (1971, 165).
Понатаму, во На патот на јазикот, Хајдегер вели:
Синото не е слика за да посочи на значењето на светото. Самото синило е светото, во силата на неговата збирачка длабочина што блеска само додека се затскрива себеси. Очи во очи со синило, донесено на кратко од чистото синило, лицето на животното се замрзнува и се претвора во израз на дивеч. Замрзнатата строгост на животинското лице не е строгост на мртовец. Како што се замрзнува, вџашеното животинско лице се повлекува. Неговиот поглед се збира за да (…) може да гледа кон светото, во „огледалото на вистината“ (…) Да се гледа значи да се влезе во тишина. (1971, 166).
За Хајдегер, ова синило на небото е спротивставениот одраз на човечката суштина. Секако, суштината на човекот е смртноста. Од овие примери од На патот на јазикот, се гледа дека, за Хајдегер, синилото не е обична придавка туку-така фрлена на страниците на овој текст. За Хајдегер ниеден збор не е туку-така фрлен!

3. Изворно поетско градење

Човековото изворно домување на земјата е можно само ако тој ја зема „мерата на сите мери“. Поетското создавање е праизворниот вид градење. Според Хајдегер „поетското создавање е изворното допуштање на домувањето“ (2001, 225). За него, градењето и домувањето се суштински врзани, „човекот домува ако гради. Изворното домување е можно само ако веќе се гради, но не во вообичаената смисла, туку поетски. Хајдегер смета дека „човекот е способен за такво градење само ако веќе гради во смисла на поетско земање мера. Изворно градење се случува ако постојат поети, такви поети што земаат мера за архитектурата, структурата на домувањето“ (2001, 225).

а. Поетско домување
Поетското создавање и домувањето се суштински врзани. Хајдегер вели: „поетското создавање ја гради суштината на домувањето. Поезијата и домувањето не само што не се исклучуваат една со друга, туку поезијата и домувањето си припаѓаат заемно, повикувајќи се едно со друго“ (2001, 225). Поетското создавање, поетското градење е основа на поетското домување. Но, според изјавата на поетот „…поетски домува човекот...“, следува прашањето: дали човекот навистина домува поетски? Секако, одговорот на Хајдегер е одречен! Човекот домува сосем спротивно на поетското домување. Човекот, вели Хајдегер, домува непоетски! Прашање е дали поетот кажува невистина. Хајдегер смета дека не е така. Тој вели:
Вистинитоста на неговиот исказ е потврдена на најнеобичен начин. Зашто, домувањето може да биде не-поетско само ако во својата суштина е поетско. За некој човек да биде слеп, мора да биде суштество суштински надарено со вид. Дрвото никогаш не може да биде слепо. Но, кога човекот ќе ослепи, останува прашањето дали неговото слепило произлегува од некој недостаток и загуба или тоа почива на изобилие и вишок. (2001, 225)
Оттука произлегува дека нашето домување е не-поетско токму зашто домувањето во својата суштина е поетско. Затоа ја забележуваме оваа празнина во нашето постоење, овој недостаток на поетското во нашето домување. Хајдегер се осврнува на истата песна на Хелдерин во која се пее за „мерата на сите мери“. Тој заклучува: „нашето непоетско домување, неговата неспособност да зема мера, можеби произлегува од необичниот вишок на полудено мерење и пресметки“ (2001, 225-226). Повторно ја гледаме овде критиката на современата технологија и на нејзината суштина. Хајдегер ја критикува френетичната хистерија на мерење и премерување што е сосем спротивна од самата суштина на мерењето, од поетското мерење. Слично како во Прашање за технологијата, и овде Хајдегер ја наоѓа спасоносната моќ токму онаму каде што е најголемата опасност. Зборот Опасност овде го сметаме не како некоја опасност, туку како таа опасност, како најголемата опасност. Пресвртот од непоетското домување во поетско може да се оствари само ако се држиме до поетското создавање како парадигма на создавањето. Хајдегер заклучува: „поетското создавање e основна моќ на човечкото домување“ (2001, 226). Самото поетско создавање е изворно или неизворно ако човекот го прифаќа повикот на божественоста.

б. Благодатност
Хајдегер го завршува текстот …поетски домува човекот… со одговор на прашањето за изворното поетско создавање. Повторно го извлекува клучниот збор од песната на Хелдерин. Тоа е благодатта. Овој збор соодветствува на грчкото χάρις, според еден стих од Ајакс на Софокле:
χάρις χάριν γάρ έστιν ἡ τίκτους’ άεί
(зашто благодатта е таа што секогаш раѓа благодат)
Хајдегер продолжува со толкување на стиховите на Хелдерин, кој вели: „сè додека благодатта, чистата, сè уште останува во неговото срце“. Ова „во неговото срце“, Хајдегер го толкува на начин што „дојдено е до домувачката суштина на човекот, дојдено е како повик на мерата до срцето на таков начин што срцето презема грижа за мерата“ (2001, 227). Ова е поентата на Хајдегеровото толкување на поетската домување и на поетското создавање, дека човекот треба да домува со срцето а не само со разумот.
Но, што е „срце“ за Хајдегер? Во предавањата на летниот семестар 1942 г., објавени како Хелдериновата химна „Истер“ (Hölderlins Hymne “der Ister”), Хајдегер вели:
Срцето е местото на бидувањето-домашен. Παρέστιος (од παρά и ἑστία): ἑστία е срцето на куќата, местоположбата во која стојат боговите на срцето. Суштинското за срцето е огнот во многуобразноста на неговата суштина, што суштински преовладува како осветлување, просветлување, загревање, негување, прочистување, рафинирање, блескање. Зборот ἑστία е произлезен од коренот „зрачење“ и „горење“. Во сите храмови на боговите и во сите места на човечкото живеење, овој оган има сопствена сигурна местоположба и, како таа местоположба, го збира околу себе сето она што соодветно се пројавува и што е дарувано. Преку ова огниште, срцето е истрајувачкото тло и одредувачката средина – местото на сите места, самиот едноставен имот, кон којшто се присуствува покрај и заедно со сè друго и на тој начин е прво. Латинската Vesta е римското име за божицата на срцевиот оган. Нејзините свештенички се наречени „вестални девици“. Παρά: покрај, околу, или поточно, во сферата на истото присуство: παρέστιος, оној што е присутен посреде заштитната сфера и интимноста што припаѓа на домаќинството и оној што припаѓа на зрачењето и сјајот на овој оган. (1996, 105)
Срцето, се чини, може да го разбереме и како човеково срце и како огништето на куќата. Едното со другото се надоврзуваат и надополнуваат. Срцето на домот, огништето е срцето на човековиот живот. Таму човекот бидува дома. Кога стварите стваруваат, тогаш тие го збираат четворството. Тоа најсилно се случува во срцето, околу огништето. Тука проблеснуваат сите ствари и се отвора свет. Во овој свет, собран околу срцето, околу огништето, човекот во неговата смртност се разбира себеси како човек, а тоа значи како смртник. Огнот е повторно поврзан со нестабилноста, со смртноста. Огнот згаснува, како што згаснува срцето. Но, само во смртноста е можно чистото присуство. Само мерењето што го прави срцето, може да обезбеди домување и спас, засолниште. Само тогаш сме исполнети со благодатта и само тогаш создаваме поезија. Хајдегер заклучува:
Сè додека ова пристигнување на благодатта истрајува, човекот успева во себе да се мери со божеството. Кога соодветно ќе дојде на виделина ова мерење, човекот создава поезија од самата суштина на поетското. Кога поетското ќе дојде соодветно на виделина, тогаш човекот домува човечки на оваа земја и тогаш, како што вели Хелдерин во неговата последна песна, „човековиот живот“ е „домувачки живот“ (Штутгартско издание 2, 1, стр. 312). (2001, 227)

Користена литература
Davis, Bret W. 2010. Martin Heidegger: Key Concepts. Durham [England]: Acumen Pub.
Dreyfus, Hubert L., and Charles Spinosa. 1999. “Coping with Things-in-themselves: A Practice-Based Phenomenological Argument for Realism.” Inquiry 42 (1): 49–78. doi:Article.
Dreyfus, Hubert L., M.A. Wrathall, and J.E. Malpas. 2000. Essays in Honor of Hubert L. Dreyfus: Heidegger, Coping, and Cognitive Science. MIT Press.
Froment-Meurice, M. 1998. That Is to Say: Heidegger’s Poetics. Stanford University Press.
Heidegger, Martin. 1967. What Is a Thing? Edited by Eugene T. GendlinTranslated by W. B. Barton and Vera Deutsch. 1st US edition. Henry Regnery Company.
———. 1971. On the Way to Language. Translated by Peter D. Hertz. HarperCollins.
———. 1978. Being and Time. Blackwell.
———. 1996. Hölderlin’s Hymn “The Ister”. Bloomington; Indianapolis: Indiana University Press.
———. 2001. Poetry, Language, Thought. Translated by Albert Hofstadter. New York: Perennical Classics.
Inwood, MJ. 1999. A Heidegger Dictionary. Blackwell Publishers.
Schalow, Frank, and Alfred Denker. 2010. Historical Dictionary of Heidegger’s Philosophy. Scarecrow Press.

АвторЈордан Шишовски
2018-08-21T17:20:47+00:00 ноември 3rd, 2013|Categories: Есеи, Литература, Блесок бр. 92|