за книгите поезија на Богомил Ѓузел, The Wolf at the Door, Xenos Books,
и Махмуд Дарвиш Unfortunately, It Was Paradise, UCP
Родините сакаат да нè измамат да поверуваме дека тие, а и ние, се вечно трајни. Кон прашањето на родот и домот делата на Махмуд Дарвиш и Богомил Ѓузел му пристапуваат со една егзистенциелна поетика на прогонството. Поетиката на прогонство покажува како ефемерните оттуѓувања на животот ги исцртуваат димензиите на фиксното и вечното. Иако личното оформување на секој од овие двајца автори е значајно различно, Палестинецот Дарвиш и Македонецот Ѓузел ни се претставуваат како поети-роднини кои ги осуетуваат претставите за времето, јазикот, митот, идентитетот, и домот-родот за да го убедат читателот да стане нешто друго, да стане нешто поголемо. Дарвиш и Ѓузел ни нудат конфликтни егзистенцијални императиви за негувањето и растурањето на смислата за домот-родот што ни го нудат родините. Тие прашуваат: каде е тој дом-родина без граници? Ова е моќно и битно четиво за глобалниот граѓанин на 21. век.
#1 Иако Македонија успеа да го избегне внатрешниот конфликт за време на 1990-ите, кога биле напишани некои од песните во збирката Волкот на врата од 2001, поезијата на Ѓузел ги инвоцира митските размери од поновата бурна историја на регионот. Проникнато во грчката митологија, и самосвесно за современите егзистенцијани предизвици поставени од многуглавата хидра што ја наречуваме „балканизација“, неговото дело ни изгледа еднакво древно колку и постмодерно. Волкот на врата ни нуди прозни преводи и стихови што одново ги испишуваат древните и модерни митологии од перспективата на такви личности како Пандора, Јуда Искариотски, орелот кој мора да го јаде џигерот на Прометеј, и неверливиот Тома, близнакот на Исус. Во песната ’Крајот на векот’, тој пишува:
Велат, по нашето Паѓање
Господ се изгонил себе
се затворил во себе самиот
за да се роди и за да го родиме.
А ние само го дувнавме пламенот
не исчезнавме –
се вративме во непостоење
тлееме однатре.
Ереста на Ѓузел им одава признание на божествата кои се образувале според човечки образи, суштества кои, како нас, мора да се враќаат одново и пак во утробата на креацијата. За жал, рајот не е никогаш доволен.
Поттикот да се пригрли сјајното внатрешно ништо го објаснува и виталниот аспект на делото на Дарвиш. Во долгата песна ’Мурал’, тој тврди: Во мојата смрт има извесен живот. Ова сфаќање води до потамошни тешки прашања: Што би можел да бидам во смртта по мојата смрт? / Што би можел да бидам во смртта пред мојата смрт? Фактот на смртноста значи дека поезијата мора да пригрли двојни проспекти на живот-во-смрт и смрт-во-живот. За Дарвиш одговорите на овие прашања можат да се најдат низ една поетика што ги осуетува основните извесности на картезијанската логика: „Како да сум. Како да не сум“. Како што Ѓузел изјавува: „Ти си бунар во времето, / концентричните кругови врз бескрајната површина / Од кои јамкава е само првиот“, така и Дарвиш намекнува дека смртта мора да се ослушне за да се измерат длабочините на животот.
#2 Дарвишовиот красно насловен избор За жал, тоа беше Рај би требало да е битен за читателите кои пожелуваат да се одредат за подоцниот период од најпривлечните поетски гласови на светов. Тој стана прочуен делумно и поради својата поврзаност со Палестинската ослободителна организација, иако поезијата постојано му ја надминува политиката на идентитет што често се фокусира во разгледувањето на неговото дело. Јанѕата за домот е, секако, разбирлива спроти тврдењата, какво што е она на бившиот премиер на Израел Голда Меир, дека како народ Палестинците не постојат. Па сепак, поетскиот одговор на Дарвиш за привидното непостоење на неговиот народ и родина, бил, во некоја смисла, и потврден: „Овде, во ова не-тука и не-таму, јас сум слободен“. Неговото дело се труди трајно да прогласи еден дом отаде родините зацртани со национални граници. Како што исповедаат некои од неговите песни, со наслови: „Еден друг пат на патот“, „Еден друг Дамаск во Дамаск“ и „Странецот се пронаоѓа во странецот“, Дарвиш се обидува да ги олупи наталожените слоеви од зборовите во надеж да се дојде до една алтернативна претстава од онаа во границите наметнати со имиња. Неговата поезија постојано се стреми кон универзалност изнурната од личната битка на еден Палестинец кој живеел со декади во прогонство.
Средишното прашање на збирката За жал, тоа беше Рај лежи во постојаната преработка на „Кој сум јас?“. Дарвиш можеби не секогаш се гледа себеси како ’јас’ во песните; тоа може да биде и Палестина, гласот на бегалец, или можеби ти. Некогаш тоа ’јас’ престојува во загатката на не-место, родина на не-личноста: „Јас сум одовде, јас сум оттаму, но не сум ни овде ни таму“. Напати тоа ’јас’ го наоѓаме во она што може да биде остварено во некоја иднина некаде другаде:
Можеби сум некој друг.
Смоквите, со своите красно облечени девојки, не се уште зрели.
Фениксот сè уште не ме родил.
Никој не чека таму.
Јас дојдов пред време а и след време.
Но нема никој да го сподели тоа што го гледам.
Јас сум она што гледам. Јас сум далечниот.
Често Дарвиш го гледа тоа ’јас’ нелагодно одразен во некој друг, на кој тој алудира на иднината или вчерашното и на Хераклит:
Дали сум друг ти, а ти, друг јас?
– Ова не е патот кон земјата на мојата слобода.
Нема да сум ’јас’ двапати.
Кога вчера ќе го замени моето утре,
А јас ќе станам две жени,
Нема да бидам ни источен ни западен…
Поетската слобода за Дарвиш е некаде меѓу илјадниците одговори на многукратниот предизвик да се лоцира себеси и својата родина. Процесот на постојано растворање и обновување на границите од идентитетот сведочи за неговото пригрлување на поезијата како најослободувачкиот одговор од ќор-сокаците на политиката.
Дарвиш ползува метафора на начин што не е метафоричен, метафора за актуелната родина може да се нарече ова: „Јазикот ќе ми биде метафора за метафората“. Во серијата интервјуа насловени Палестина како метафора, Дарвиш објаснува како нашол „премин од релативното кон апсолутното, отвор за мене да го впишам националното во универзалното, за Палестина да не биде ограничена на Палестина, туку да се востанови нејзиниот естетски легитимитет во една поголема човечка сфера“. Постои дом за човечноста во некој иден јазик: „Јас нема да кажам: Ајде да паднам во скутот на буквата Нун“, туку тоа е дом во кој ние стануваме, а-ла-Кристева, странци за себе самите. Можеби завршните стихови на песната ’Јас припаѓам таму’ најдобро ги изразува животните, јазички и географски парадокси на Дарвиш: „Јас ги научив и демонтирав сите зборови за да го извлечам од нив единстениот збор: дом“. Расчинувањето на јазикот е наше создавање, тогаш, а нашата бездомност нашиот дом.
Ѓузел, исто така, ја објавува потребата да се урива за да се создава, како во песната ’Рушење на ѕидот’: „Чеканот како машината за пишување / ја дупчи хартијата-ѕид…“. Само кога ќе ги урнеме структурните темели и самите зборови: „Само така ќе се преуреди говорот / само така ќе се пре-устрои светот“. И двајцата автори изразуваат таква почит кон животот и напишаниот збор, дури и кога тоа претпоставува уривање на темелните структури на јазикот, за да се поверува дека парадоксалното навистина лежи во доменот на возможното.
Дарвиш, роден во 1942, ужива меѓународна слава веќе подолго време, иако е помалку познат во Америка. Ѓузел, роден во 1939, го наследува релативниот недостиг на својот јазик, малкумина го познаваат македонскиот јазик, иако тој се докажал како вонреден преведувач на литература од англиски. Можеби фактот што Волкот на врата го има воведот на Чарлс Симик, а За жал, тоа беше Рај, преводот на Каролин Форше, ќе им овозможи на двајцава поети да најдат поширока американска публика. И двете книги се снабдени со помошни коментари и забелешки што објаснуваат разни историски, културни и митолошки референци: тие информативни водичи го расветлуваат историското бреме под кое секој од нив оформува современа песна.
Делото на Дарвиш и Ѓузел покажува дека прогонството може да биде искуство во и вон диспутните граници на својата родина. Секако, поетскиот стих на секој од нив е засебен, но сепак вистински фасцинантно е како овие самосвесни меѓу идентитети разговараат со минатото и со нас. Можеби не сме ни биле свесни дека се случува разговор. Без него, меѓутоа, нашите животи би останале пре-лоцирани, пре-заровени во своите светови установени и цврсти.
На овој начин Дарвиш и Ѓузел ги одредуваат променливите параметри на глобалната поезија на прогонство и копнеж остварена во делото на поетите како Паул Селан, Џузепе Унгарети и Беи Дао. Овие тројца поети одговориле на проблемот за домот со поезија што, за мене, станува сè поенигматична со секое ново читање. Иако Дарвиш и Ѓузел употребуваат повеќе зборови за секоја своја песна, тие не објаснуваат повеќе: постојат сè уште меѓу-простори во пробивањето на измамата за домот. Тие настојуваат да го пишуваат одново светот за да ја преуредат вистината како појдовна точка за нешто поголемо, за нешто отаде утврдените граници. За ова сведочи Ѓузеловата песна ’Вистинска Итака’ од 1980, која го осовременува Хомеровиот повик кон домот:
Тука нема кого (и што) повеќе да чекам
Ќе заминам и, ако не се вратам
дом нека ми биде – кај што ќе бидам
местата што патем ќе ми се случат
и онаа Итака во која и така
ќе ме закопаат – вистинската.
Од прекрасните маргини на ничијата земја, Дарвиш и Ѓузел составиле поетски дела што почнуваат со вистина и потем ја ништат за нешто поголемо. Нема ни подобри поети за читање додека го чекаме фениксот повторно да се крене.
Превод од англиски: Игор Исаковски
Објавено во Rain Taxi, бр. 29, пролет 2003.