Кон поимот на политичкото кај Морис-Мерло-Понти
Тело, збор, интерсубјективност
Изминаа 100 години од издавањето на Logishe Untersuchungen и со прашањето за свеста ја отвораме приказната за феноменологијата, која може да биде толку голем редукционизам, со што би можело да се заокружи голем дел од денешната филозофија. Најголемиот метафизичар на 20 век Дерида за неа кажува дека е метафизика. Филозофијата можеме да ја поделиме на херменевтична феноменологија, која се занимава со читање на траговите на текстот и авторот и постмодернистична феноменологија, на која што ѝ се заканува опасност од социологизација, која што во крајна мера достигнува единствено малку или повеќе точна дескрипција, а за прашањето за битието (Wesen) како прашање од нишката за водењето на битот (Sein), не е свесна за тоа и не го порекнува. Постмодернистичката феноменологија сака да биде филозофија на редуцираната или на деструираната смисла. Понекогаш тврди дека не постои свест, па така запливува во не-разумот; поаѓа по непреоден пат на не-битието и се поставува од онаа страна на одговорноста. List der Vernunft се претвора во Verlust der Vernunft (или лукавоста на умот се претвора во изгубување на умот), пишува Ханс Ебелинг во книгата Das Subjekt in der Moderne. Ако умот е тоталитарен, не можеме да се одрекнеме од неговиот тоталитет. Со тоа самите себеси си го одземаме основиот алат, во можноста за преминот од посебното кон општото.
Свеста по Хусерл е секогаш свест по нешто. Дејството, познато уште на Хегела, различно е развиено и останува во хоризонтот на проблемот во живиот презент. Интенционалноста, како усмереност кон нешто, како спој од интенционален акт и интенционален објект може да се исполни во целина или не. Постои и негативна неисполнета интенционалност. Од големо значење е, преку поимот на интенционалноста (да) станеме свесни за разликите помеѓу мисленото, то ест мисли, и мислење, noeme и noesis. Врз таквата разлика треба, колку и да е тоа тешко, бесприговорно да се инсистира. Зошто? Ако заборавиме и немаме на увид, како кога самите доаѓаме до некои мисли, ставови, предрасуди во позитивна и негативна смисла, како тече струјата на свеста, тогаш брзо паѓаме, се враќаме назад, во природното држење. Прашањето што останува за секој феноменолог е како да се инсистира врз феноменолошкото настојување и дали не е тоа воз/можно само како екстаза, како среќен момент на исполнетоста. Не можам детално да ја развијам методологијата на феноменологијата како гносеологија, но ќе напоменам на две предрасуди, кои се јавуваат во врска со Хусерл и тоа кај најпознатиот Хусерлов ученик– Хајдегер. Првата е солипсизам на трансцеденталните субјективитети, а од тоа произлегува и другата: негација на свеста. На местото на свеста и светот на животот настапува овде-битие како битие во светот. Централниот дел на феноменолошкиот метод се состои од редукција и epoche, од ставање во загради (односно, воздржување од суд) и со тоа здобивање на бивствени ствари во свеста, здобивање на битието за свест. Со постапката на трансцеденталната редукција доаѓаме до трансцеденталниот субјективитет, врз кој му се префрла солипсизмот. Тој проблем на Хусерл му бил целосно транспарентен и затоа смешно е да му се подметнува токму тоа, за кое што самиот пишуваше и разрешуваше. Се случи познатиот (Baudrillardov) Бодријаров парадокс: вие ни зборувате за исчезнување на реалноста, значи самите вие сте виртуелни. Секој го зборува/пишува онаа што всушност Е. Тоа Е и воедно не е вистина.
Epoche можеме да го разбереме како суспенс, како начин, со кој го променуваме природното држење (hexis) во феноменолошко. Најпрво го суспендираме онаа што ни е дадено во дескрипција, со што доаѓаме до битието на стварите; тоа уште еднаш го редуцираме и доаѓаме до трансцеденталното его. Постои можност, којашто ја разви Achim Hecker, а таа можност е за уште едно epoche. Epoche два – значи да се суспендира трансцеденталното его. Обично тоа се противи на идејата, каде трансцеденталното его е апсолутно и непреминливо,така што не е можно да се направи уште едно суспендирање. И самиот Хусерл тврдеше дека транседенталното его е последната инстанца, како Бог кај (Descartes) Декарт или апсолутното знаење кај Хегела. Ако Hecker има право, тогаш по epoche добиваме два трансцедентални ега како објект. Токму на тоа место се отвора прашањето за интерсубјективитет. Трансцеденталниот субјективитет е интерсубјективитет. Интерсубјективитет не значи само ситуација, во која што се среќаваат два субјекта, туку секоја личност, сама за себе, претставува интесубјективно поле. Од тоа, овде се конституира мундиран свет. Конституцијата на живиот свет како феноменолошки проект мапирана е со прашањето на/за Телото, на Другиот и Интерсубјективитетот. Тие три категории можеме да ги именуваме како форми на живиот свет (Lebensweltformen). По пат на интерсубјективност настануваат јазикот, луѓето и светот како феномени на свеста.
Ако направам кратко сиже: имаме свест, чиешто својство е интенционалноста. Преку интенционалноста инсистираме на разликите помеѓу noeme и noesis. Ја изведуваме epoche и редукцијата, со што доаѓаме до трансцеденталниот субјективитет, којшто секогаш е интерсубјективитет.
Таквиот гест на мислење му бил познат на Merleau-Ponty, којшто по Хусерловата смрт во јануари 1939, отишол во (Louven) Лувен, да го студира Хусерловото завештание. Ги читал списите, коишто подоцна излегуваат како идеи 2 и 3 и уште некои текстови од ХУА 13,14,15. Врз тие основи настана трудот Феноменологија на перцепцијата. Главното барање, од тој голем труд во филозофијата на 20-от век, било да се создаде нешто што го носи името: генетичка феноменологија, која подоцна ќе се прашува како детето воопшто добива јазик, како настануваат феномените за свеста. Секако дека преку тоа, повторно се отвора прашањето за телото, како што веќе го постави Хусерл. Хајдегеровата феноменологија е феноменологија без тело.
Кога Мерло Понти говори за смислата, таа смисла е секогаш инкарнирана смисла. Самиот јазик е инкарниран, се наоѓа во месото. Месото е, инаку, онтолошка категорија кај доцниот Мерло Понти, а ние ќе го развиеме разбирањето на интерсубјективноста врз основните примати на перцепцијата и молкум ќе го преминеме проблемот на хијазмот и реверзибилноста. Свеста е секако свест за нешто, но тоа нешто е фундирано по перцептивен пат. Не се работи за сензуализам ниту пак за емпиризам, туку за можноста од посредување (Vermittlung) помеѓу свеста и перцепцијата. Секоја перцепција воедно е секогаш веќе свест за таа перцпција, мислата на перцепцијата. Тоа најдобро се гледа кога некого прашуваме: што гледа. Интерсубјективноста кај Мерло Понти можеме да ја сфатиме врз основа на пермутациите: перцепирајќи-перцепирајќи, перцепирајќи– перцепирано, перцепирано-перцепирајќи, перцепирано-перцепирано.
Односот перцепирајќи-перцепирајќи е меѓучовечки однос, којшто го сфаќаме врз основа на веќе изреченото во врска со интерсубјективноста. Со него се отвора прашањето за конституција на Другиот. Односот перцепирајќи-перцепирано е однос којшто го подразбира односот на природното научно држење: субјект-објект. Бидејќи зборуваме за субјект, треба да знаеме, дека секој субјект е веќе интерсубјективно поле, а објектот не е нешто само за себе, туку секогаш идеален објект на свеста, којшто припаѓа еднаш на тој ист свет. Односот перцепирано-перцепирајќи е однос што потсетува на анимизам. Ни се чини како стварите (нештата) сами да нè гледаат. Во тој случај не се однесува на тоа, на стварите да им се припише својство на активен поглед или душа, туку да ги држиме во мислите, ние да ги гледаме стварите, како не гледаат. Со Лакановите зборови би можеле да кажеме дека стварите ни го враќаат погледот. Интерсубјективитетот е во односот перцепирано-перцепирајќи, којшто е упис на невидливото во видливо и тоа е, како што вели Мерло Понти, местото на првото јавување на вистината. Ни остана уште односот перцепирано-перцепирано, којшто подразбира интерсубјективитет како однос помеѓу подметот, значи субјект во hypokeimenona (термин од Аристотеловата “Метафизика”) односно субјект/подлога.
Од овој бегол поглед во феноменологијата, каква врска може да има со поимот на политичкото? Мерло-Понти напишал две политички книги, две врвни марксистички трудови, коишто претставуваат темели, секако, во перцепцијата кај Хусерл, Хегел; Којев, Маркс, Троцки и Ленин, на францускиот марксизам и искуството од Октомвриската револуција. Првиот труд, Терор и хуманизам од 1947 се занимава со критика кон Кестлер, а вториот труд Авантура на дијалектиката од 1956 е критика за Сартр. Мерло-Понти и Сартр содејствувале во отпорот против (Vichyska) Вишијската влада, којашто ја водел де Гол. По војната ја покренале ревијата Le tempes Modernes и полека почнале да се разминуваат во теорискиот и секојдневниот живот. За двајцата значајно е што биле симпатизери на КПФ, но никакогаш не влегле во политиката. Терор и хуманизам настанал по Феноменологија на перцепцијата. Делото предизвикало критики и од страна на левичарите и од страна на десничарите. Европската левица долго време не сакала да ја прифати вистината за СССР и покрај тоа што политичките емигранти кажувале што се случува таму. И Мерло-Понти бил осудуван токму поради тоа, зашто укажувал на заблудите на сталинизмот и на московските процеси. Со тоа, демек, го загрозил проектот на марксизмот во целина и со тоа ја делегитимизирал комунистичката партија.
Кој е денес пролетеријат и што е неговиот бит. Строфа од Интернационалата, преведена на словенечки јазик оди вака: “Bili smo nic, bodimo vse! (Бевме ништо, да бидеме сè!)” Пролетеријатот, работничката класа е класа на иднината, класа пред која се отвора можност, вистински да се промени светот, да ги исправи основните класни антагонизми и да воспостави бескласно општество. Како класа, таа не е нешто фиксно, во моментот кога влегува во историјата истата и ја менува и како класа и исчезнува. Се чини дека денес нема повеќе пролетеријат. Ако некогаш беше дилемата комунизам или варварство, сигурно е дека не успеавме во комунизмот. Па сепак Derrida во книгата Spectres du Marx запиша дека денешните времиња се времиња на најголемата неправда, времиња со сè повеќе сиромашни, понижени и навредени, како никогаш во историјата. Односот на искористување, вампиризмот на капиталот се на голема сила од кога и да било. Во желбата да го детектираме феноменот на пролетеријатот ќе се послужиме со Агамбеновата поделба на животот на zoe и bios, тоа е разлика врз која се базира биополитиката. Homo sacer кај Римјаните значело човек, којшто може да убива без санкции, бидејќи се наоѓа надвор од правниот систем. Тие луѓе не постојат во правна смисла и затоа е можно да се убијат и притоа да се остане неказнет. За таквите луѓе важи голиот живот (zoe), што како точка надвор од универзумот го детерминира политичкиот живот (bios) – како централно прашање на биополитиката, и тоа е продукција на живот внатре системот на доцниот капитализам, којшто се базира на правен и полициски систем. Денес, во тоа одел спаѓаат сите тела-лешеви, избришани луѓе, илегални имигранти, луѓе без дозвола за престој, затворениците во (Guantanamo) Гватанамо итн. И тие луѓе се потенцијална класа, која може да го промени светот, класа која е ништо и може да стане сè. Како непостоечка класа не ѝ се заканува само опасност од уништување, анихилација. Нејзе ѝ се заканува уште поголема опасност, а тоа е да стане орудие за политичка борба. Исто како и пролетеријатот, кога ќе се воспостави(ла) партија на власт, бидува(ла) само изговор за самоволието на владејачката класа, некогаш наречена партиска бирократија. Ако пролетерите се интегрираат, за десничарите тоа ќе биде изговор за зло-чин: тие се овде, кои ни ја одземаат работата. А каде се старите пролетери?
Сосема е јасно, дека се интегрирани во потрошувачкото општество, кое пак стана општ општествен феномен. Сите сме потрошувачи и сите штедиме, за да купиме од распродажбите, како што покажа во својата последна книга (O skoposti) За скржавоста на Младен Долар. Таа брилијантна анализа за феноменот на потрошувачката како обратно штедење се базира врз следниот домен: кој купува на распродажбите заштедува, со онаа што го добил како попуст, а оној кој што не купува на таков начин, себе си си овозможува ствари, кои што другите неможат да ги имат, па со тоа добива престижен статус. Само јас можам да си ги купам тие толку скапи работи. Пролетерите претворени во потрошувачи сè уште ја губат престижната вредност, која пак, секако дека им ја одземаат сопствениците на капиталот. Тие сопственици отидоа толку далеку, што сè уште го користат зборот капитал, но заборавиле дека, во Марксова смисла, капиталот покрај прашањето за профит, во прв ред го запоставува односот помеѓу луѓето. Економската база сè уште е составена од продукциски сили и продукциски односи, а над неа е надоградбата, која го променува светот со идеолошкиот апарат на државата. Луѓето во сегашниот турболиберализам станаа human resurces, човечки извори.
По оваа дигресија, од оваа дескрипција ќе ги поставиме трите важни содржини за разбирање на поимот на политичкото кај Мерло-Понти. Тие подрачја се дијалектиката и хипердијалектиката, комисарот и јоги-от и иднината на некои промени.
Во авантурите на дијалектиката, самата дијалектика е одредена со негации: дијалектиката не е идеја на реципрочна акција, ниту солидарност на спротивностите и помирување, ниту напредок, којшто се става себеси повторно во погон, ниту пак премин од квантитет во квалитет. Сè се тоа само последици од дијалектиката. Мерло-Понти ја расветлува добрата и слаба дијалектика и добра дијалектика е единствено хипердијалектиката. Хипердијалектиката е мисла која ја овозможува вистината, која се критикува себеси, без ограничувања ги почитува мноштвото односи, и онаа што Мерло-Понти го нарекува двосмисленост. Резултатот од разминувањата не е нужно нова позиција. Во хипердијалектиката се исклучува идејата на чистото негативно, а тоа го потврдува и битието како што го разбира Сартр. Проблемот кај Сартр е во тоа што тој ја признава субјективноста, но не ја познава интерсубјективноста.
Двосмисленоста, која што се базира на ограниченост, емпиризам и интелектуализам, во поимот на политичкото се разоткрива преку приказните за комесарот и јоги. Јоги е усмерен кон сопственото себство и поради пресвртот кон внатрешноста не го гледа светот околу себе и така не е способен за акција, ниту пак ја посакува. Комесарот не го интересираат сопствените ставови, ами неговата акција е чиста акција зад која стои партијата, која што променува, а го присилува на промена и него самиот. Човекот е фундиран исклучиво како продукт на општеството. Комисар, каков што бил Бухарин, ја прима на себе критиката кон партијата и се жртвува себеси за целите на револуцијата. Како може феноменолошкото знаење за интерсубјективноста да допринесе нешто важно за поимот на политичкото? Феноменологијата дава одговор на прашањето кој е човекот, како дејствува неговата перцепција и свест, како и што е интерсубјективност, редукција, epohe, конституција на евиденца, хоризонт и светот на животот. Во авантурите на дијалектиката можеме да прочитаме дека политички е оној човек кој за смртта на другите зборува како за елемент во статистиката. Од тоа би можеле да направиме заклучок дека непристојно е да се занимаваш со поимот на политичкото. Сепак никој не живее надвор од општеството. Политиката останува подрачје за можното, веројатното и тоа од Аристотел наваму. Влијае како судбина на нашата заедничка иднина, затоа што неможеме да ја препуштиме на некои други, попаметни, помоќни.
Со хипердијалектиката под знак прашање можеме да ја поставиме политиката како праксис и да останеме свесни за опасноста, за сопствените цели да го употребиме и искористиме Другиот и другите, пролетерите, прогонетите, сиромасите, бесправно затворените. Секогаш одново мора да се критикува политиката како праксис. Само со тоа се отвораат вратите на цивилното општество. Секој став е секако политички.
Литература:
Jacsgues Derrida : Izbrani spisi, SOU, Krt, Ljubljana, 1994
M. C. Dilon: Merleau– Ponty,s Ontology, Northwestern University Press, Evanston, Illinois 1996 (1997).
Boro Gojkovic: Dvosmisleni Maurice Merleau – Ponty, Polis, Vaselin Maslesa, Sarajevo, 1979
Maurice Merleau – Ponty: Phenomenologie de la perception, Gallimard, Paris, 1945 (1998)
Maurice Merleau – Ponty: Les avantures de la dialectique, Galiimard, Paris, 1955
Maurice Merleau – Ponty: Humanizam i teror, Mala edicija ideja, NIRO “Mladost”, Beograd, 1986
Maurice Merleau – Ponty: Oko in duh, Perspektive 32, DZS, Ljubljana, 1963
MauriceMerleau – Ponty: Vidno in nevidno, Nova revija, Ljubljana, 2000
Antonio Negri, Michael Hardt: Imperij, Studentska zalozba, Ljubljana, 2003
Превод од словенечки: Емилија Матаничкова