Зен во јапонските уметности

Според будистичките преданија, еден ден Буда влегол во салата каде собраните монаси ја чекале лекцијата и, без да зборува, кренал еден цвет. Монасите се збуниле. Само Кашјапа се насмеал на што Буда го потврдил неговото просветлување. Зен будистите веруваат во вистинитоста на оваа приказна и тврдат дека во тој момент Дармата (Учењето) била пренесена од Буда на Кашјапа. Затоа го сметаат Кашјапа за нивниот Прв Патријарх и основач на традицијата. Но, што разбрал Кашјапа? Ова прашање е особено тешко да се одговори. Дури и Пол Вилијамс, еден од водечките авторитети за Махајана Будизмот, вели, „Што разбра Кашјапа, јас, всушност, не знам!“ (113). Зен Будистите инсистираат дека учењето се пренесува надвор од канонизираните списи, дека не е поврзано со книги и зборови. Ова тврдење ја прави дискусијата за Зен речиси невозможна. Сепак, не е невозможно да се покаже на него. Се разбира, би морала да биде дадена напомена дека, во најдобар случај, објаснувањето ќе служи само како прст кој покажува на учењето но не е самото учење.
Со цел да посочам на Зен, односно, да објаснам индиректно што е Зен, би сакал накусо да се осврнам на неколку будистички доктрини кои повлијаеја на него и да прокоментирам неколку артистички изрази на Зен мајстори.
Во која било форма на Будизам клучниот проблем е страдањето а основната цел е неговото елиминирање. Затоа, би сакал да разгледам три доктрини (или, подобро, еволуцијата на една доктрина во три етапи) со фокус кон разбирањето за раѓањето на страдањето и најдобриот начин за негово елиминирање. Пред сè, Зен е дел од едно движење во Будизмот кое под заедничко име се нарекува Махајана. Еден од клучните концепти на сите Махајана Школи е доктрината за шуњата, т.е. празност. Оваа доктрина е за првпат развиена во литературниот корпус познат под заедничко име – Праџњапарамита, што значи – Совршена Мудрост. Муламадјамикакарика (Основни стихови за Средниот Пат), дело на будистичкиот монах од вториот век, Нагарџуна, претставува филозофска сума на Праџњапарамита литературата а доктрината за шуњата е со него поставена на централно место. Доктрината на шуњата, накусо, вели дека ниеден феномен нема независна егзистенција. Но, тоа значи – буквално ниеден феномен, вклучувајќи ги умот, просторот, Буда, нирвана, па дури и самата шуњата. Дистинкцијата која овде треба да се има на ум е дека шуњата не значи непостоење. Таа само значи отсуство на независна егзистенција односно, на суштина. Во согласност со оваа доктрина, слободата, т.е. нирваната, не е реалност надвор од светот на феномените туку е реализација дека не постои ултимативна разлика меѓу феномените. Тоа значи дека нема ултимативна разлика меѓу самсара и нирвана, или меѓу обичниот човек и Буда. Согласно на оваа доктрина, страдањето нема суштинска егзистенција. Тоа се појавува како егзистентно (се појавува како да е реално постоечко) во умовите на луѓето кои се приврзуваат кон појавите како да се тие суштински постоечки. Ослободувањето од страдањето не е ослободување од нешто реално туку е сфаќање дека проблемот бил во приврзувањето за погрешното гледиште дека страдањето е реално. Влијанието на оваа доктрина беше огромно. Од своите пропоненти беше прогласена за второ свртување на тркалото на Законот (Будиниот прв говор е традиционално наречен „Прво Свртување на Тркалото на Законот“).
Постепено, во голема мерка како одговор на доктрината за шуњата, се разви и друга доктрина чии пропоненти ја сметаа за трето свртување на тркалото на Законот. Едно од имињата преку кои оваа школа е позната е Читаматра, што значи – само ум. Овде нема да навлегувам во техничка дискусија за разликите меѓу последниве две доктрини. За овдешните потреби доволно е да се рече дека според доктрината на Нагарџуна, на ниеден феномен не може да му се најде суштина, т.е. независна егзистенција. Според Читаматра доктрината, на ниеден феномен не може да му се најде независна егзистенција освен на умот. Според оваа школа, Нагарџуна не ја примени негацијата коректно. Тој запре на дихотомијата субјект-објект. Читаматра откри дека умот, односно, чистата свест, реално егзистира надвор од дихотомијата субјект-објект.
Следниот и последен степен на развој на истата идеја е доктрината на Татагатагарба или, доктрината за Будина-суштина, т.е. Будина-природа. Пропонентите на оваа доктрина, очекувано, ја сметаат за четврто и финално свртување на тркалото на Законот. Оваа доктрина е надградба на Читаматра во оваа смисла: умот, кој е реален и е субстрат на сите феномени, е Буда-ум. Тој е вечен. Буда-умот е празен (со што концептот за шуњата е сочуван) но, празен е од нечистотии и пречки кои, едноставно, воопшто не постојат од гледна точка на неговата вродена чистота. Секој од нас го има овој Буда-ум. Да не беше така, ослободувањето не ќе беше можно. Консеквентно, штом веќе го имаме, нема потреба од пракса или култивација. Сè што треба да направиме е ова да го препознаеме. Затоа, нема потреба од сутри или дисциплини. Нема што да се развива.
Самата желба нешто да се развива е производ на погрешната свест кој сè уште оперира во контекст на дихотомијата субјект-објект.
Ова се, во кратка и упростена форма, доктрините кои стојат зад Зен будизмот. Кога Зен мајсторите спомнуваат „нероден ум“, „оригинален ум“, „ум пред мајката и таткото да се родат“, „ум пред светот да настане“ итн., нивните именувања се однесуваат на Буда-умот. Знаејќи го ова, станува полесно да се разбере ставот припишан на Бодидарма:
Пренесување надвор од која било доктрина,
Без зависност од зборови,
Покажување директно на умот,
Така гледање во сопствената природа и –
Просветлување.
Тоа што е овде речено е дека зборовите не изразуваат ништо друго освен гледишта. Но, сите гледишта се погрешни зашто се производ на умот кој оперира во субјект-објект дихотомии. Просветлувањето е достигнато кога човек ќе ја види сопствената вистинска природа – својата чиста свест која е зад дуализмот.
Исто така, станува полесно да се разбере фамозната легенда за Шестиот Патријарх. Приказната, накусо, е следнава: Петтиот Патријарх барал наследник. За да најде навистина просветлена личност, ги повикал сите монаси да напишат по една кратка песна. Одна од песните била напишана од Шен-хсиу:
Телото е дрво на просветлување
Умот е како чисто огледало.
Во секое време мора да се чисти
За да не падне на него ни прашинка.
Друга песна била напишана од Хуј-ненг:
Суштински не постои дрво на просветлување,
Нити постои потпора со чисто огледало.
Суштински ништо не постои;
На што ќе падне прашината?
Разбирањето на Шен-хсиу сè уште вклучуваше дуализам. Тој сè уште ги гледаше феномените како егзистентни надвор од умот. Затоа и мислеше дека има прашина која може да падне на огледалото. Хуј-ненг, од друга страна, имаше супериорно разбирање кое беше надвор од дуализмот. Неговата поема беше напишана од позиција на Буда-умот. Се чини непотребно да се спомнува – Хуј-ненг стана Шестиот Патријарх.
Искуството на реализација на сопствениот Буда-ум се нарекува сатори. Тоа е цел на Зен. Не треба да се очекува дека сатори е перманентно искуство иако текстовите сугерираат дека имало многу такви случаи. Почесто, тоа е краткотрајно искуство кое практикантот се обидува да го повтори. Но, додека го има, личноста во сатори гледа низ Буда-умот. Во ефект, тој е Буда, рамен на сите Буди од историјата. Зен уметностите се производ на артистички израз од гледна точка на Буда-умот.