Европа, Америка и Атлантскиот мост

/, Литература, Блесок бр. 18/Европа, Америка и Атлантскиот мост

Европа, Америка и Атлантскиот мост

Кога Вим Вендерс (Wim Wenders), извонредниот германски режисер, се вратил на европскиот континент по неколкугодишно живеење во Америка, бил обземен со нејасната, но сепак постојано присутна убеденост во суштинската разлика помеѓу европската и американската “forma mentis”. Враќањето на Вим Вендерс, наспроти давењето на неговиот колега режисер Вокер Шлендорф (Volker Schlendorf) во индустрискиот лавиринт на Холивуд, ги покажува неговите лични, и, пред сè, неговите уметнички склоности. Ништо чудно. Прекрасните филмски медитации на Вендерс, во коишто тој трага по откривањето на некој вид егзистенцијално значење во добата на електронските слики, се претставници на еден засебен дел од европскиот културен пејзаж повеќе од дваесет години. Како и да е, Вим Вендерс ги снима своите филмови за својата сопствена продуцентска куќа “Road Movies”, при што и самото име ја открива инспирираноста од Америка. Ако се погледне во суштината на филмовите, собраните дела на Вендерс потекнуваат од едно радикално движење коешто започнало во Минхен и е познато како „новиот германски филм“. Денес, за жал, малку кој се сеќава на ова движење.
И, тоа е разбирливо. Живееме во еден историски момент којшто изискува само учество во „постојаното сега“ (“perpetual now”). Опседнатоста со сегашноста е, на крајот на краиштата, главната сила којашто го придвижува крупниот капитализам и самиот американски менталитет. Да се поседува, да се има сè, да се има сè денес: ова е императивот на земјата каде што историјата има многу мало значење. Соединетите Американски Држави се создадени врз основа на бегство од историјата и врз негување на предрасуди. Иселеничкото искуство коешто го дефинира американскиот живот е искуство на индивидуи присилени да ја одржуваат дистанцата помеѓу вчерашниот ритуал, одреден од архетипска формула, од една, и денешното ветување за среќа, слободно достапна секому затоа што среќата постојано надоаѓа, од друга страна. Американската култура сè уште е дефинирана според парадоксот којшто Алексис Токвил (Alexis Tocqueville) толку елоквентно го опишал уште пред век и половина. Демократијата и меркантилизмот навестуваат дека секој што е доволно богат може да си ги дозволи луксузите на аристократијата; но, сепак, никој не може да биде крал.
Наместо да ја имаат тежината на историјата и капитал во сина крв, Американците, коишто дефинитивно не се запознаени со аристократската традиција, успешно создале хиерархија на финансискиот капитал. Ова пак, од друга страна, им овозможува да контактираат со елитата чијшто социјален статус се менува со појавувањето на скороевците, чиишто џебови се загреани од платинестите American Express кредитни картички. Во овој контекст, не е необично што, во согласност со императивот да се биде сосредоточен на „постојаното сега“, културната индустрија се развила во болно убава и неодоливо привлечна земја, во којашто живеев пола деценија, се здобив со академска титула, објавив неколку книги… Тоа, исто така, е земјата од каде што потекнува мојата сопруга и, на крајот, во таа земја јас го пишувам овој текст. Митологијата на животот “made in America”, широко поддржана од добро промовираните филмови, книги, слики и ТВ серии коишто ги гледа мнозинството на планетава, ефикасно го раширила влијанието на „постојаното сега“ во сите делови на светот. Ова е изведено – мора да се признае – на еден многу атрактивен начин. Што е главното обележје на оваа митологија? Слободата, модернизмот, демократијата, можноста животот или кариерата да се започне одново, неограничени можности за иновативните и храбри духови. Оваа митологија, сепак, нам ни е достапна само преку нештата за конзумирање.
Логиката на пазарот, каде што продуктот, за да биде успешно продаден треба да поседува естетски вредности, е потполно искривоколчена. Денес, тоа ја одредува сета „природна“ глобална логика. Во транс-Атлантскиот дијалог, многу европски автори го отфрлиле овој товар на пазарните сили со цврста убеденост. Таков стереотипен одговор на културната Европа кон американската доминација, сепак, неволно ме потсетува на одговорот на интелектуалците од земјите на поранешниот Варшавски пакт кон демократиите коишто бликнаа по 1989 – годината на чудата. Сега, тие се навредени и маргинализирани. Нивните довчерашни дисидентски критики коишто се залагаа за лично достоинство и ризик во името на слободата, денес се недоволно вредни. Во растечките демократии, на коишто овие интелектуалци така несебично им помогнаа да се создадат, страсната желба за политичка слобода претпоставува и една друга, според мое мислење непривлечна и малку почитувана слобода. Тоа претпоставува една не толку лесна слобода, во којашто книгите не ги чита многубројна публика, нашите политички идеи не се сфатени сериозно а нашите морални и естетски вредности повеќе никој сериозно не ги разгледува. Како што источноевропските интелектуалци и уметници стана беспомошни „прекрасни губитници“ по поразот на комунизмот, така и Европа – како персонификација на богата културна ерудиција – денес, повеќе од кога и да е, се чини беспомошна и збунета. Соочени со грандиозната комерцијализација на светот, раководен од одлично обучената американска трговија, европските „навики на срцето“ колабираат под товарот на она што често се одредува како американски „културен колонијализам“.
Во исто време, сепак, тешко е да се тврди дека Америка само зема од Европа (ерудиција, жанрови и форми на уметничкото изразување, манири, итн.). Во предвид треба да се земе и фактот дека и Америка на Европа ѝ дала многу нешта. Американскиот прагматизам, пред сè, е ослободувачко чувство. Тој придонел кон ширењето на космополитскиот дух, којшто, во суштина, е слеп за нечии етнички, лингвистички и религиозни идентитети. Американскиот начин на функционирање е, по добро или по лошо, на широко признат во мудроста да се мешаат различни традиции и при тоа да се создаде една потполно нова. Во рамките на оваа атмосфера, европските земји не можат едноставно да продолжат да уживаат во нивниот дефанзивен, често и нарцистички и невкусен провинциски живот под нискиот свод на домашното небо. Всушност, може да се каже дека високо оценуваната, иако ретко кога дефинирана, специфична дистинкција на Европа често значи и претекст за предрасуди, во согласност со што „европеизмот“ автоматски би требало да означува културна супериорност.
Таква едноставна хиерархија на креативно силни Европејци, од една, и културно инфериорни но финансиски посилни Американци, од друга страна, не може да се застапува по Втората светска војна. Во педесеттите, победничката и самоуверена Америка, со систематскиот извоз на апстрактен експресионизам, дизајн, џез и разновидна забава, беше не само воена, економска и политичка супер сила, туку стана и културно важна. Оттогаш, Атлантикот не претставува само океан на поделба: неговите води учествуваат во ритуалот на зајакнување на интеграцијата и навиките за взаемно збогатување. Од оваа посебна гледна точка, може да се зборува за „Атлантски мост“. Често застоена, нарцистички и со бескорисни удирања в гради за минатите почести, понекогаш ограничената европска свест, преку овој мост продолжително прима постојан наплив од зајакнувачки еликсир, голем ентузијазам и просветлување на телото и духот.
Америка во своите најдобри моменти на Европа ѝ носи слобода којашто потекнува токму од тој медитативен, интроспективен и психолошки фокус којшто многу пати предизвикувал парализа, и покрај врвните дострели во европската уметничка традиција. Цврсто сум убеден дека Атлантскиот мост овозможува сообраќај во две насоки, ако веќе не го прави тој тек пожелен. Индивидуалните авторски креативни импулси – иако критично се соочуваат со различни симболички светови – можат само да ползуваат од взаемното оплодување. Овој тип на сопоставување и премин сепак изискува добро познавање за двата света, и за американскиот и за европскиот. „Она што е познато не е задолжително и препознатливо“, рекол Хегел. Ова, сепак, не значи, дека европската публика треба едноставно да биде задоволна со разводнетата масовна култура на Америка. Наместо пасивни кукања при соочувањето со американската превласт, Европа треба конструктивно да бара пристап до оние плодови на американската имагинација и критичка мисла коишто не можат да се набават во некој киоск за комерцијално новинарство или на некоја фабричка лента за производство на бестселери и холивудски сапунски опери. Овие плодови постојат: треба само да ги препознаеме. Не е доволно да се потпреме на етаблираните механизми за културна дистрибуција. Европските издавачки куќи, весници, филмски дистрибутери, уметнички институти, галерии и музеи, и селективната поддршка на одделни државни агенции, најпрвин би можеле од Америка да научат кој е еден од основните американски митови: храброст и инвентивност.
По неговото враќање во Европа, Вим Вендерс приспособи една значајна американска институција (филмските награди „Оскар“) според своите културни и политички потреби. Откако етаблираше еден вид на европски Оскар, т.е. филмската награда Феликс, Вим Вендерс се обиде да ја поттикне европската креативна мисла. Во исто време, тој се обиде да ѝ се спротистави на доминацијата на филмскиот кич којшто потекнува од културата од којашто Вендерс има исцрпено најмногу од својата уметничка инспирација. Да му се одолее на американското комерцијално влијание на американски начин: ова е парадоксот на европската култура на крајот на милениумот. Овој парадокс во себе непогрешливо ги сумира неопределените дијалектики на привлекување кон и одбивање на Америка, што јас потполно го прифаќам.

Превод од англиски: Игор Исаковски

АвторАлеш Дебељак
2018-08-21T17:21:59+00:00 јануари 1st, 2001|Categories: Есеи, Литература, Блесок бр. 18|