Тие што се јавуваа обично беа доста засрамени.
– Вие не ме познавате… – тој или таа ќе замуцкаа – но го добив Вашиот телефонски број од тој-и-тој, и тој рече дека можете да ми помогнете. Видете… – повторно незгоден молк – … јас сум со еврејско потекло, и не знам кому да се обратам…
Да се биде Евреин во Полска, во осумдесеттите беше нешто како проблем. Двете еврејски организации, официјално толерирани од власта, имаа заедничко членство кое броеше околу пет илјади, со просечна возраст од околу шеесет години, и правеа сè што можеа да не бидат забележани – ниту од властите, ниту од народот, од никого. Во секој случај, оние кои што ми се јавуваа, ни на крај памет не би им паднало да им се обратат ним. Првата, Еврејската Социо–културна Асоцијација беше обележана со нејзината непоколеблива лојалност кон Комунистичката партиска линија дури и во време кога сета земја вриеше од револт. Другата, Ортодоксната кехила, изгледа дека беше премногу далечна за луѓето кои беа израснати во асимилирани семејства, и кои најчесто беа деца од мешани бракови или пак самите тие се во таков брак. Сè што тие знаеја за нивното еврејство, за нивниот „јидишкајт“, беше само едно чувство на вина од сознанието дека го имаат тоа потекло, и колку и да се трудат, не можат да направат ништо за да го снема. Таквите, ние ги викавме: „насукани Евреи“.
Анти-семитизмот обично беше одлучувачкиот фактор што таквите ги тераше да се заинтересираат за истражување на своите корени. Навистина, некои од „насуканите“ имаа успеано сосем да го сокријат својот идентитет пред најголемиот дел од своите пријатели; некои пак, беа прифатени од своето опкружување, заедно со своето еврејско потекло. Сепак, навредливите – иако не нужно злонамерни – коментари и вицеви, потоа разни натписи во печатот или говори на црковните свечености, сето тоа ги правеше постојано претпазливи и на штрек. Тие секогаш мораа да бидат подготвени, да знаат како да реагираат, и постојано да балансираат меѓу самоодржувањето и самопочитта.
Други пак, живеејќи во нешто посреќни околности, беа без разлика заинтригирани од референците на едно наследство за кое знаеја дека е нивно, а сепак без речиси никакво знаење за него. И колку што повеќе ќе читаа – а некогаш дури и некаква карма-каша која што ги вклучуваше и Шалом Еш и Протоколите на Старите од Зион – толку повеќе заинтригирани и дезориентирани се чувствуваа.
А некои едноставно сакаа да знаат за што е всушност, сета таа гужва.
Исто и ние.
Во доцните седумдесетти, групата први „насукани“ се оформи – речиси случајно – во Варшава, покрај спомнатите работи, и како спореден ефект на психолошката работилница водена од големиот американски хуманист и психолог Карл Роџерс. Сплотени со тоа заедничко искуство, една група учесници-Евреи во која се наоѓав и јас, реши да продолжи со истражувањето на својот идентитет. Прв од сите шокови беше откривањето на фактот дека сите сме Евреи. Јас претходно тешко, за некого од нив, да знаев за тоа, а и тие за мене исто така. Да се биде Евреин тогаш, не беше нешто што често или пак отворено се кажува. Анти-семитската кампања во 1968 година, која што тогаш одведе во емиграција околу дваесет илјади Евреи, остана сеприсутна во нашите сеќавања. Тоа беше истовремено и заканувачко, и формирачко искуство: нашата свест за нашето еврејство – или барем за неговата релевантност – датира од тоа време.
Втората половина на седумдесеттите, во Полска беше период на интензивни интелектуални превривања. Демократската опозиција цветаше, и многумина од нас беа поврзани со неа. И како што полското општество критички ги испитуваше официјалните вистини, така се претпоставуваше дека ќе се развие и една нова клима на интелектуална и морална отвореност. Тоа на моменти водеше кон (барем кај најголемиот дел од интелегенцијата) препознавање на темните страни од минатото на Полска, кон осуда на анти-семитизмот, и кон рамноправно признавање на еврејските вредности. Нашата група – која ние ја нарековме „Еврејски Летечки Универзитет“, позајмувајќи го името кое го користеше движењето за самонаобразба организирано од опозицијата – расцвета во тоа време на критичка отвореност. Неофицијално, но не илегално, бидејќи ние не ги криевме нашите активности, и тоа беше карактеристично за новата атмосфера на доцните седумдесетти.
Заедно со остатокот од земјата тогаш ние ја делевме воодушевеноста на првите водечки денови на Солидарност, и, повторно заедно со остатокот од земјата бевме згазени од Декемврискиот пуч 1981-та. Летечкиот Универзитет мораше да згасне.
Но, иако останавме дел од демократското движење ширум земјата, а некои од нас се приклучија кон илегалата на Солидарност, ние имавме и своја програма. Двете претходни скапоцени години кои ги поминавме во истражување на нашето еврејство не беа залудно потрошени. Развивајќи се, учејќи и движејќи се по најразлични патишта – религиозни, ционистички, културолошки – ние созреавме во нашите идентитети. Нашето еврејство не беше повеќе само реакција на надворешните закани и омаловажувања.
Исто така знаевме и дека никаде не ќе стигневме сами. Процесот на созревање беше заеднички, беше разменување и делење на искуства, заеднички внатрешен развој и предавање на знаењата од еден на друг. А фактот што никој од нас не мораше повеќе сам да се соочува со сето тоа беше побитен од сè друго.
Нашите имиња и телефонски броеви беа раздавани наоколу уште од времето кога Летечкиот Универзитет се создаваше. Многумина, нам сосем непознати, ќе се јавеа да се распрашаат за нашите активности, ќе дојдеа, и евентуално, ќе ни се придружеа. Телефонирај-му-на-Евреин, така го нарекував тоа понекогаш. Многу од тие што се јавуваа го користеа згодното алиби на интелектуалната љубопитност за да го оправдаат својот интерес. „Не сум Евреин, но слушнав за вашата група, и баш сум љубопитен…“. Некои од нив навистина зборуваа вистина, а некои само се чувствуваа побезбедни зад таквата маска. Други пак воопшто не зборуваа за своите лични причини што нè контактираат. Живо се сеќавам на еден млад човек од еден мал провинциски град кој плачеше кога првпат се појави. Гледајќи ја нашата група – обично имавме дваесет до триесет луѓе кои доаѓаа константно на секое од нашите собири – рече дека никогаш не видел толку многу Евреи заедно.
Телефонските повици престанаа во раните осумдесетти. Воениот закон не беше милозлив кон тоа – странци да се собираат и да дискутираат за интимни тајни – дури и ако тие не се Евреи. И тогаш, некаде при половината од декадата, нашите телефони повторно заѕвонија.
Овојпат го немаше Еврејскиот Летечки Универзитет за да ги оправда нивните повици: војската фрлаше темен поглед кон секоја „неофицијална“ организација. Никаква маска не постоеше да се употреби. Оние кои се јавуваа мораа едноставно да се изјаснат што сакаат.
Секогаш се прашував, додека зборував со нив, дали – ако јас бев на нивно место – ќе ја имав храброста да му телефонирам на сосем непознат човек, и само врз основа на нечија гаранција, ќе го откриев мојот идентитет за да побарам помош. Јас и моите пријатели ја имавме привилегијата околу да ја имаме групата на која можеме да ѝ веруваме. Ние направивме смисла од нашиот идентитет заеднички, си помагавме еден на друг да созрееме, и знаевме дека вреди тоа да се направи.
Како ли тие знаат дека сето ова се исплатува, дека вреди – се прашував – уште на почетокот, кога ги чека нешто што во најдобра рака, ќе биде долго и измачувачко патување: дома? Што ли ги тера да го направат тој ризик, фактички – да го негираат сè она што го правеле и биле досега, и да се обидат да го дофатат наследството што едвам го познаваат?
И се сеќавав како, во црните години по 1968, кога изгледаше дека сите Евреи заминаа, јас им се вратив на книгите за да се обидам да изнајдам што е глава а што опашка во овој вознемирувачки и стресен нов идентитет што анти-семитската кампања го нафрли врз мене. Ех, јас отсекогаш знаев дека сум со „еврејско потекло“, но тогаш мислев дека тоа е нешто небитно, бидејќи Полска требаше да е интернационално, Социјалистичко општество, во кое – националноста, религијата и расата повеќе не се битни. 1968-та го смени сето тоа.
Речиси не познавав никого што се соочуваше со истата дилема. Но, тие што беа присилени да заминат оставија многу од своите книги зад себе. Во продавниците за стари книги во Варшава, беше лесно да се купат добри преводи на Шалом Аш, Перец, Шалом Алејкум, и од Сингер Постариот. Оригиналите исто така, но моето асимилирано потекло не вклучуваше познавање на Јидиш.
Се сеќавам на воодушевувањето од книга до книга, прво зачудувајќи се над необичниот егзотицизам на сето тоа – рабините, необичните кулинарски навики, нелогичните обичаи – за потоа, одеднаш, да откријам дека всушност сум сиот внатре во светот на тие книги. Тогаш сè уште не знаев што е талис, но сосем добро разбирав што значи кога некој го поседува. Ги познавав емоциите, го разбирав хуморот, ја чувствував болката. Им верував на овие луѓе. Бев дома.
Дали воопшто некогаш им помогнав на тие луѓе така како што Јосел Калб ми помогна мене? Никогаш нема да знам, се разбира. Некои само зборуваа – од шумот во позадината можев да заклучам дека се јавуваат од говорница, па ако некој ми ги слуша разговорите, да не може да ги открие – за потоа да ја спуштат слушалката без да ми го кажат своето име. Други ми закажуваа средби, ќе се појавеа или пак не, или ќе исчезнеа потоа. Некои останаа во контакт, а некои и ме почестија со своето пријателство.
Ќе прашуваа колку Евреи има во Полска – и ќе се смееја со мене кога ќе им одговорев дека одговорот зависи од тоа кој-кого-каде-и-зошто прашува. Потоа ќе се распрашуваа за необичностите на кашрут, тврдејќи категорично дека никогаш не чуле за нешто толку глупаво и смешно – и ќе се распрашуваа понатаму. Ќе прашуваа зошто сме толку омразени од сите. Ќе прашаа зошто сум останал во Полска. Ќе прашаа зошто другите заминале.
Овие разговори беа најдлабокиот испит на мојот еврејски идентитет, за којшто мислев дека сум го созреал и испекол уште во времето на Летечкиот Универзитет. Она што беше на испит не беше знаењето – иако колку ретко толку и често морав да признаам незнаење околу некои работи – туку неговото значење. Обврските. Врските.
Мислиш ли дека вреди? Вредеше за тебе? – како да прашуваа. И дали ти беше достоен за тоа? Дали е возможно повторно да се побара еднаш напуштеното наследство? Дали тоа наследство, таа оставнина – постои? Која е цената да се обидеш? А која е цената ако не?
Се чувствував гол и ранлив, одговарајќи на овие непрашани, но сeприсутни прашања. Никогаш во мојот живот не сум волонтирал за ваков вид на одговорност. Ги немав ниту знаењето ниту зрелоста потребни за тоа. Зошто не прашуваа некој рабин?
Бидејќи ги немаше.
Има неколку години откако го добив последниот телефонски повик. Откако Полска ја помина вододелницата – 1989, и продолжи со градењето на демократијата, ослободена од сите спреги освен од нејзините сопствени и само нејзини по право, еврејскиот живот почна да закрепнува и да се реорганизира. Повторно имаме рабини, комуни, младински кампови, злобни конфликти околу политиката, борби за моќ – сите нешта. Во процес сме да станеме, бројките дозволуваат, уште една, мала, здодевна еврејска заедница.
Некогаш во синагогата – или пак „каде било само не таму!“ – среќавам луѓе чии гласови ми се чинат познати. Или пак некој ќе ми рече: Знаете, Ви телефонирав еднаш, порано тогаш…
Понекогаш, ќе се осмелам да прашам дали нашиот разговор имал некакво дејство. Не секогаш добивам одговор. А понекогаш не ми се допаѓа она што ќе го слушнам како одговор.
Но тие одговори – како и сè што Евреите го кажуваат или не, го прават или не – ми помага да го модифицирам и пополнам моето сопствено еврејство, понекогаш менувајќи го, а секогаш продлабочувајќи го. Тоа е тогаш кога ќе сфатам дека, какво и да било моето влијание врз идентитетот на другите Евреи, и мојот идентитет беше константно обликуван од нивното.
Дека прашањата што непрашани ги слушав во нивните гласови се оние прашања кои јас самиот никогаш нема да престанам да си ги поставувам себеси.
А прашувањето е спротивноста на сомнежот. Човек се прашува само ако постои. На оние кои ми се јавуваа, ќе им останам засекогаш благодарен.
Превод од англиски: Петар Волнаровски