Телото како психосоматски атлас

/, Литература, Блесок бр. 98/Телото како психосоматски атлас

Телото како психосоматски атлас

(Неколку психосоматски аспекти во делата
„Заменети глави“ од Томас Ман и
„Тело“ од Ханиф Курејши)

Приказната во новелата „Заменети глави“ од Томас Ман, која митокритички може да се толкува како древно иницијациско сценарио на двајца пријатели, нуди сликовит корпус информации за поимање на два типа корпореалност. Станува збор за Нанда, припадник на сталежот шудра (најнискиот сталеж во Индија) – прикажан како неодоливо привлечен, благодарение на неговата физичка активност како ковач и кравар, со што стекнал „силни мускули“ (според описите, се работи за атлетски тип на тело), кои често ги премачкувал со масло и за Шридаман кој припаѓал на една од повисоките касти во Индија, брамани (ерудити, мудреци). За разлика од Нанда, Шридаман имал поинаков изглед: тенок нос, благи зеници, спуштен стомак, (според описите имал пикнички тип на тело) односно т.н. брамански (свештенички) изглед. Овие двајца пријатели статусно и културолошки имале различни позиции во рамки на заедницата. Во Индија секоја каста има сопствена „д(х)арма“, т.е. закон и правила кои секој член е должен да ги почитува. Шридаман, бидејќи имал браманско потекло бил вклучен во највисоките сфери на заедницата и имал висок углед поради неговата ерудиција. Како контрастен пример не само на неговата физичка конституција, туку и на неговиот интелект е неговиот пријател Нанда – телесно прикажан речиси како фигурата на богот Аполон, но без можност убаво да зборува и со поограничен интелектуален дијапазон. Преку описите во новелата, Ман приложува два контрастни наративни идентитети. Заедничко им е единствено тоа што се долгогодишни пријатели, in coniunctio maxima. Опишувајќи го нивното меѓусебно дружење, уште на почетокот ја иницира конгениталната (вродена) и стекната (културолошка) различност – пресудни за перипетиите кои ќе ја разнишаат оската на нивниот однос.
Ако се направи краток опис на двата типа корпореалност1F, може да се сумира дека вредноста на Шридаман, произлегува од неговата глава, (интелектот) а вредноста на Нанда од неговото тело. Притоа, уште на самиот почеток, Ман децидно приложува низа описи преку кои потенцира дека тие двајца пријатели имаат различен „вредносен дел“ и „вишок“. „Тоа беше тело што несомнено служи како додаток и приврзок на благородната и паметна глава, кој е главниот дел од целината, додека напротив кај Нанда телото беше такаречи основен дел, а главата само пријатен додаток.“2F Ако нивното однесување се илустрира преку „теоријата на компензација“, произлегува дека тој „одбранбен механизам во замена на цели“може да биде differentia specifica на нивниот однос. „На пример, некој кој е телесно слаб и кој залудно се обидува својата желба за истакнување да ја оствари со физичката снага и физичката подготвеност, мотивот за истакнување го задоволува во некоја област во која телесната слабост нема да му пречи, на пример со интелектуална работа.“3F
Еминентниот индолог Чедомил Велјачиќ, посочува дека индиската философска мисла е исконски „феноменолошка“ и поаѓа од основата за спознавање на свеста, наспрема грчката која е исконски „онтолошка“ и поаѓа од основата за материјата. Овие разидувања се особено важни во постапката на разбирање на Шридамановото „обликување“ на духот, кое подоцна ќе доживее своевидно преобликување. Дали ориентираноста кон гностизицам ја „минимизира“ онтолошката материјалистичка философија?
Ab initio, интимниот „конфликт“ помеѓу Нанда и Шридаман започнува на сетилно ниво кога Зита4F (ќерка на сточарот Сумантра) го прави своето ритуално капење во реката Ганг. Пред двајцата пријатели се појавува голо женско тело. Знаејќи дека нема физичка привлечност, Шридаман (преку психичка „компензација“), ја истакнува својата ерудиција и се обидува да ја пренасочи, т.е. да ја супституира силната телесна, либидинална енергија, за разлика од неговиот пријател кој нагонски будно ги прослeдува сите нејзини движења. На повикот од Шридаман за зачувување на сакралната чистота во текот на ритуалното капење, Нанда одговара: „Ти сакаше да гледаш во небото, лежејќи на земјата. Сега гледаш дека човекот понекогаш го гледа небото токму кога е исправен и гледа право пред себе.“5F Имплицитна алузија на оваа сцена е аксијалната т.е. митска класификација: урански – хтонски универзум, при што личноста на Шридаман би била насочена кон небото, т.е. кон повисоките степени на егзистенција, додека Нанда би припаѓал кон земните, односно подземните типови егзистенција. Но и покрај убедливите метафизички пораки на Шридаман, Нанда, иако нема толкава способност за понирање во длабокиот интелектуализам, успева да ја слушне потиснатата порака преку говорот на телото на неговиот пријател. Интензитетот притоа се засилува кога постариот пријател дознава дека Нанда имал близок контакт со Зита во изведувањето на обред, кога требало да изврши ритуално нишање (лулање) како избрана „сончева девица“. „Без сомнение, те избрале да ја лулаш поради твоите снажни мускули.“6F – констатира Шридаман, криејќи се зад параванот на сопствената интелигенција, транспонирајќи го виденото во засебна (лична) прохибирана зона. Убавината на Зита, поточно нејзината беспрекорна физичка појавност, станува тема во дијалогот помеѓу пријателите: „Таа делува, иако не нема намера.“7F – вели Нанда.
Во тој контекст, Едмунд Морис зборува за телесно посматрање, набљудување (body watching). Подвлекува дека посматрањето честопати се прави дури и несвесно. Обичната конверзација редовно префрла сигнали за телесноста на субјектот со кого се разговара. Освен вербалната комуникација, постои и телесна проекција, иако најчесто не е ставена во преден план.
Авторот на романот „Тело“, Ханиф Курејши, во својот роман „Интимност“ – за префинетото и болно сецирање на машката сексуалност – посочува: „Копнежот е првичниот анархист и таен агент – не е ни чудо што луѓето сакаат да го уапсат и да го чуваат на сигурно место.“8F Курејши пишува за задоволствата кои кога се „вишок“ едноставно им пречат на другите и за оној латентен жар на поединецот (ИД), кој секогаш бара реализација. Според Фројдовата теорија, Шридамановото ИД било подложувано на континуирана морална „дренажа“, па така со супримирање на телесните страсти, корпореалноста станала занемарена. Фројд тврдеше дека често помеѓу ИД, ЕГО и СУПЕР-ЕГО може да дојде до судир. Токму на вакви интернализирани „конфликти“ е изложен ликот на Шридаман. Со постапката на „интроекција“ – внесување и освојување на морални принципи9F – телото како реалност станува „невидливо“, потценето и свесно супституирано со други (наводно) позначајни објекти. Обидите на Нанда за својот пријател да издејствува ослободување од „љубовната болка“ и заеднички живот меѓу Шридаман и Зита, завршуваат според веќе препознатливите општествени стратегии. Со елитната браманска лоза од која води потекло Шридаман, се покриваат соматските недостатоци и тој станува законски маж на Зита. Дислокацијата: биолошка – социјална вредност, е афирматив дека механизмите на власта (заедницата) го уредуваат опкружувањето и не дозволуваат самите единки да си одберат субјекти спрема себе. Зита овој феномен ќе го обдени подоцна во храмот на божицата Кали: „…И затоа кога ноќе ми се приближуваше Шридаман јас побледував од тага што тоа е тој, а не оној другиот и ги затворав очите за да можам да го замислам Нанда како ме прегрнува.“10F Со оваа изјава, таа признава дека како жена мора да ја почитува заедницата со нејзиниот маж, иако длабоко во себе го посакува неодоливото тело на неговиот пријател Нанда. Брачното легло е место каде таа мора да ја почитува (изнудената) телесност на Шридаман. Задоволството од тоа дека има угледен маж, со извонредна елоквенција и вклученост во заедницата, не ја одразува нејзината среќа. Она што би требало да изгледа поинаку, а е потсвесно посакувано од сите три субјекти е супституција. Кога Нанда би бил лишен од конгениталната интелектуална „недоразвиеност“, би имал можност да се вклопи во повисоките социјални слоеви и да си осигури подобра егзистенција, а Шридаман, кога би имал тело од кое не би се срамел, (на пример, она на Нанда) Зита би била максимално исполнета.
При едно заедничко патување сите тројца ќе застанат пред храмот на возвишената мајка, божицата Кали. Прв ќе ѝ укаже чест Шридаман. Тој во својата молитва од неа ќе побара regressus ad uterum (враќање во матката): „Дај ми повторно да влезам во мајчиното тело и да се вратам во тебе, да се ослободам од ова свое Јас и да не бидам веќе Шридаман кому секое уживање му е поматено, бидејќи не е тој оној кој го причинува“,11F па ќе си ја отсече главата во храмот. Оваа „жртва“ ќе ја изврши и Нанда, откако ќе види што направил неговиот пријател. Двете отсечени глави и тела, во вџасувачкиот амбиент ќе ги најде Зита. Добива ветување од божицата Кали дека ќе оживеат. Но, во навидум механичкиот чин на спојување на телата, што таа треба да го изврши, таа прави грешка, бидејќи главата на нејзиниот маж – Шридаман ја става на Нанда, а неговото тело го добива Шридаман. Можноста погрешното „спојување“ (сврзување) да се толкува како грешка од немарност, „попушта“ пред потсвесната нејзина желба нејзиниот маж дa добие forma optima (убавото тело на Нанда). Може да се интерпретира оваа постапка и многу порано, бидејќи Зита веќе претходно ја имала направено оваа „спојка“ во својата проекција за телесните конституции на Шридаман и Нанда. Дури тогаш, во една афективна атмосфера, Шридаман е целосно отворен и признава дека е одушевен од телото на неговиот пријател што му припадна: „Отсекогаш сум посакувал да имам вакво тело и кога ќе ги допрам мускулите на рацете, ќе погледнам на своите раменици и на своите убави нозе, ме обзема нескротлива радост и си велам себеси дека во иднина ќе ја кревам главата сосем поинаку од она како што тоа го правев досега…“12F Од друга страна пак, Нанда „губејќи“ го своето тело е задоволен од тоа што конечно успеал артикулирано и разумно да зборува.
Доколку ова е приказ на една традиционална индиска заедница, иницијалниот дискурс извира од презентирањето на ставовите на модерниот „пазарен“ модел на човек, лежи во „заситеноста од себе“, а со тоа и во потребата да се избега од себе, од сопственото тело, идентитет… Секогаш „миграциите“ завршуваат безуспешно: се тргнува од себе, низ себе, во себе, за да (не) се стаса до себе. Шридаман луцидно ја лоцира неговата вредност vis à vis онаа на Нанда: „Стравував дека ќе се срамиш од моето тело, но и моето некогашно тело би можело да се засрами од твојата глава.“13F
Во романот „Тело“, британскиот автор Курејши уште низ првите страници илустративно ќе ја предизвика „умората“ од постоењето на Адам. Сугестивниот приказ за состојбата во која се наоѓа Адам во еден обопштен дискурс гласи: „Телото ве потсетува на вашето болно постоење“14F, и излезот од тоа: „Би сакале ли да направите нешто во врска со тоа?“15F „Пазарењето“ на Адам со самиот себе, започнува со стремежот да го промени болното тело кое не може да му ги овозможи посакуваните задоволства. Оформувањето физичка „хомеостаза“, би му овозможила на Адам целосна реализација на ИД, со претходната „меркантилизација“ помеѓу егото и реалноста. Во тој контекст, Адам како субјект е коаксијален со неговиот ИД. Му овозможува целосен приод во сите егзистенцијални ќелии, за чија сметка ги добива посакуваните задоволства. Напорите на современиот човек се движат по таа идеолошка линија: по секоја цена да му се дозволи на телото да ужива. Позната психоаналитичка теза е дека посебно машките деца уште во пост-едиповската фаза имаат искуство со пазарењето (т.н. прв пазар): „Тоа лишување од желбата за поседување на мајката ќе му овозможи на детето влез во Симболичкиот поредок, како поредок на симболи, јазик, култура, т.е. како поредок на Таткото… За да го надмине стравот, детето решава да ја напушти мајката, а за возврат да ја добие влезницата во светот на културата.“16F Дескриптивните аспекти на приказ на телото на Адам, се индикатори за очајната состојба на еден шеесетгодишник и неговата желба да продолжи да ужива, идентично со неискажаната, порекната и притаена желба на Шридаман да го има (поседува) телото на неговиот пријател. Адамовата свест e всушност модел на субјект, кој се обидува да се „пресмета“ со телото, наместо да го разбере. Понудата за мигрирање на телесноста, добиена на забавата кај пријатели, кај Адам предизвикува интерес, бидејќи му е понудено решение за излез од „здодевноста“ на брачниот живот.
Закачениот морален „оклоп“ не претставува пречка за реализација на сите видови задоволства во постмодерниот период. Зигмунд Бауман, во студијата „Постмодерна етика“, дава опис на ваквите текови со синтагмата „окови кои некогаш беа нужни, а сега се излишни: уште една илузија без која постмодерните мажи и постмодерните жени можат сосема добро да живеат.“17F Оставајќи ја настрана оправданоста за „заспаната“ етика, авантурата на Адам, започнува според договорот со себе и со извршителите, но продолжува да се развива како своевидна аберација. „Разгледував неколку тела, но продолжував да се движам надевајќи се на нешто подобро. Конечно, застанав. Го видов „мојот човек“. Или повеќе изгледаше дека тој ме избра мене. Цврст и со класична убавина како која било скулптура во Британскиот музеј, не беше ниту бел, ниту темен, туку малку испечен, со убав дебел пенис и големи тестиси. Конечно ќе имам тело како италијански фудбалер: агресивен напаѓач, на пример центарфор“.18F Станува збор за ласцивен говор кој ја позиционира свеста на Адам кон жедно посматрање на изложените тела (body watching). Таквиот нескриен интерес би можел in extremis да се протолкува како потајна скопофилија. Едно од будно посматраните тела треба да биде новата форма на неговиот идентитет. Тоа е физикус од атлетски тип и погледот на Адам е насочен кон неговите гениталии. Фасцинацијата од телото за „откуп“, не произлегува само како резултат на напластените години и сенилноста, туку пред сè од очигледните рецидиви за претставата за идеално тело. Затоа Адам (како и Зита) донесува одлука чија позадина потсвесно ја предиспонира подолг период.
Телото во рамки на животот на Адам добива статус на модна икона. Со неа не се задоволува потреба, туку желба. Потрошувачките „афинитети“ на современиот човек се безгранични. Зад хедонизмот на Адам лежи конструирана „економија“. На микроплан, најпрво човекот треба да се договори сам со себе, односно да ги има предвид солидните придобивки за отстапките што треба да ги направи (телеолошки аспект). Кога пазарот како продукт нуди лични задоволства, современиот човек е подготвен да „жртвува“ голем дел од себе, за да ги проживее. „Желбата е секогаш насочена кон објекти“19F – посочува Јулија Кристева. Подоцна, истата таа желба, како што потенцираат низа психоаналитичари, може да се доместицира (одомаќини) кај субјектот и тогаш објектот станува фетиш. Овој феномен најчесто се поврзува со несоодветна замена на (сексуалниот) објект, но во модерното „соматолатриско“ општество и целото тело започнува да се третира како фетиш – како предмет на слепо обожавање. Поттикнувањето на таквите нагони има психогенетска природа. Уште од рана возраст, посебно поновите генерации се „заведени“ со митот за идеалните тела на познатите личности, па се создава добра основа тие да се поимаат како „идоли“ и да се посакуваат нивните „извајани и совршени“ тела. Претставата за сексапил влијае автосугестивно врз поединците, со што тие стануваат обземени од култот на телото како објект.
Индиректното „ловење“ на убавите тела не секогаш започнува со телесен допир. Јасна Котеска, во рамки од студијата „Санитарна енигма“ потенцира дека повеќе не допира телото, туку погледот. Хиперболизираната визуализација на телото станува особено потребна коа е во прашање коитусот. Така, Адам зборува за младешката желба да „влегува“ во телата на неговите сексуални партнерки. Ставањето „делчиња од вашето тело во отворите на туѓите тела“ (како што вели Адам) отвора онострана (санитарна) тема на абјектноста поврзана со телото (според теоријата на Јулија Кристева).20F Колку што телото е генератор на задоволства, исто толку продуцира „нечисти“ материи: лачење различни секрети, мириси… Дури и телесните отвори низ кои излегуваат тие телесни исцедоци се сведени на сексуализација. Покрај нормалната сексуализација, позната е и онаа на аналниот отвор, што ја доживува Адам, кога станува збор за неговата бисексуалност…
Протагонистот на Курејши зборува за „тела без термостат“ – постојат без да бидат свесно регулирани и ги етикетира како непријатност за нивните сопственици. „Некои тела се таква непријатност за нивните сопственици – да бидат непредвидливи како диви животни, или прегреани од чувства, а нема термостат – што тие не само што гладуваат или се обидуваат да ги обликуваат туку и ги камшикуваат или ги казнуваат.“21F Дискрепанцијата помеѓу телото и неговиот „сопственик“ во модерното живеење повторно се актуализира. Сега разидувањето не е отежнато од философски или религиски талог, туку од жигот на еден massimi систем. Таткото на психоанализата Сигмунд Фројд, во гранични случаи, го анализира „преценувањето на сексуалниот објект“, како тенденција за прифаќање на сите сензации кои поаѓаат од сексуалниот објект. Креирајќи слика за поединци само врз основа на нивната физичка појавност, се занемарува интелектуалната, рационална моќ за перцепција, или телото станува поатрактивно за „освојување“ (небаре е полесно), отколку целокупната личност.
Неретко се појавува огромен амбис меѓу „двата пола“ на личноста. Академската психоанализа нотирала низа такви феномени, започнувајќи од теориите за бисексуалност (пр. женски мозок во машко тело)… Во таа смисла, илустративен е коментарот на хирургот кога Адам е пред избор за неговата нова форма: „Вие имате еден машки лик кој вели дека во своите сексуални фантазии тој е секогаш жена. – Да… сфаќам на што мислите.“22F Адам како да не бара тело во кое ќе ја осигури сопствената сексуална „егзистенција“, туку тело кое ќе биде неговиот потсвесен сексуален објект. Интимните односи со редица мажи можат да се толкуваат на две нивоа:
– како своевиден авантуризам со цел да се доживее и проживее „забранетото“, по цена на моралната дисторзија и
– како латентен т.е. необјавен бисексуален потенцијал…
Впечатлива е новата конфигурација на личноста на Адам која открива нови сексуални цели и задоволства, „непознати“ за неговиот реален живот, затоа вели: „Јас бев неговата порнографска играчка која ја покажуваше на пријателите – интелигентни, културни хомосексуалци со кои сакав да зборувам.“23F Не се одушевени од Адамовата „нова“ телесност само мажите и жените кои се негови сексуални партнери, туку и тој самиот. Во една од таквите средби ќе изјави: „Таа го сакаше моето тело и не можеше да се засити од него. Нејзиното задоволство го засилуваше моето. Таа и јас го гледавме и се одушевуваме од телото на другиот.“24F Трошењето на задоволствата предизвикува и постепено гаснење на апетитот т.е. желбата. Новото тело (како извор на задоволства), наместо да оствари renovatio in melius станува порнографска „играчка“ за апетитите на сексуалните партнери на Адам (па и за самиот него). Во таа смисла, Шридамановата „самоконтрола“ над телото можеби го регрутира во изделен (ограничен) поредок, но во исто време му овозможува да владее со сопственото тело, а не телото да владее со него.
Овде може да се согледа еден есенцијален антрополошки феномен инаугуриран од Ерих Фром. На крајот од есејот „Вредности, психологија и човечко постоење“, Фром констатира дека човекот е симнат од неговото суштинско место, во замена за феноменологијата на модерното време. „Човекот се претвори себеси во предмет и ги обожува производите на сопствените раце: отуѓен е од себеси и се има вратено на идолопоклонство…“25F Таа алиенација за која пишува Фром е впрочем сексуалната иницијација на Адам. Ако внимателно се проанализира текстот, карактерот на Адам доживува двојно отуѓување:
– еднаш пред преминот во новото тело и
– еднаш како „новотелец“.
На почеток на текстот, телото изгледа атрофирано, туѓо – „неупотребливо“ за нормален живот и за задоволување на сексуалните нагони, исто како и на крајот – веќе уморно од „селидби“, но и туѓо бидејќи не е негово. И во двата случаи туѓоста е синоним за „недостаток од себеси“. Кулминацијата на ваквата состојба е секој можен излез од забревтаната егзистенција, па макар тоа да биде за сметка на сопственото нарушено опстојување. Со мнозина вакви ликови, телесни „мутанти“, Курејши ја предочува масовната и хистерична потрага по „облици“, напоредно ги тангира најподложните облици на промена – идентитетите. Миграцијата на Шридаман, Нанда и Адам во основа е миграција на идентитети. Токму затоа при крајот од двата текста, „сопствениците“ на новите облици се незадоволни од направениот избор. Им станува тесно во себе (во другиот) и дури тогаш сфаќаат дека промената на телото, всушност, била непотребна. Отежнатата координација меѓу „новите делови“ се должи на неможноста старото „јас“ да добие ново руво. Новиот „почеток“ никогаш не е наивен, вели Еко. Импрегнираниот интегритет на личноста, инклинирал кон спознавање на корпореалноста по поинакви параметри. И овде с(п)ознанието доаѓа откако консумацијата на задоволства нема да го даде очекуваниот резултат. „Мат и јас бевме мутанти, изроди, човечки трупови – факт кој можев да го заборавам барем кога бев со вистински луѓе, оние со смрт во себе.“26F Искуството ги прави Адам, Шридаман и Нанда посознајни субјекти, т.е. им помага со личен пример да „влезат“ во себе и да ги откријат сите притаени кодови на нивното однесување, поаѓајќи од комплексот на (духовно – телесно) себеобезвреднување, а финализирајќи со идејата дека личноста има целосен интегритет кога се воспоставува баланс помеѓу „животот“ и „она кое оживува“. Тоа не значи кастрација на телесните задоволства за сметка на духовните, туку нивно сопоставување. „Бев странец на земјата, никој и ништо, кој никаде не припаѓа, само тело, осудено да почне повторно во кошмарот на вечниот живот.“27F – вака Курејши ја заокружува патопејата на наративниот субјект чија телесност е поврзана со аспектите на задоволството.
Новелата на Ман и романот на Курејши се своевиден наративен релјеф за расчекорот помеѓу „телото“ и „оној кој него го поседува“. Оттука, овие текстови даваат извонреден влог во модерната психологија и во една жива херменевтика на релации кои допрва треба да бидат поле на интерес помеѓу книжевноста и психијатријата.

Библиографија

Bodywatching, a field guide to the human species
Desmond Morris,
Equinox Oxford, LTD, 1985

Man psychic life – elements and structures

Omraam Mikhaël Aïvanhov
2-nd edition, Collection Izvor, Editions Prosveta, 1999

Сексуални ставови – Митови и реалност

Верн Л. Булох и Бони Булох
Магор, Скопје, 2006

Историја на сексуалноста 1 (Волја за знаење)

Мишел Фуко
Три, Скопје, 2003

Психологија личности

Никола Рот
ЗИЗ, Београд, 1967

Сексуална теорија

Сигмунд Фројд
Ѓурѓа, Скопје, 2006

Токати и фуги за другоста

Јулија Кристева
Темплум, Скопје, 2005

Санитарна енигма
Јасна Котеска
Темплум, Скопје, 2006

Антропологија – хрестоматија

уредиле: Слободанка Марковска, Сузана Симоновска
Догер, Скопје, 1999

Odbrana dela, Pripovetke

Tomas Man
Matica Srpska, Beograd, 1980

Интимност

Ханиф Курејши
Или – Или, Скопје, 2005

Тело

Ханиф Курејши
Табернакул, Скопје, 2006

#b
1. Поимот корпореалност во најширок семантички опсег означува физичка или телесна природа, т.е. се однесува на физиолошките т.е. материјалните особини на телото.
2. Odbrana dela, „Pripovetke“, Tomas Man, Matica Srpska, Beograd, 1980, 195 стр.
3. „Психологија личности“, д-р Никола Рот, ЗИЗ, Београд, 1967, 133 стр.
4. На индиски „Зита“ значи бразда.
5. Odbrana dela, „Pripovetke“, Tomas Man, Matica Srpska, Beograd, 1980, 208 стр.
6. ibid. 210 стр.
7. ibid.
8. „Интимност“, Ханиф Курејши, Или – Или, Скопје, 2005, 37 стр.
9. „Психологија личности“, д-р Никола Рот, ЗИЗ, Београд, 1967, 14 стр.
10. Odbrana dela, „Pripovetke“, Tomas Man, Matica Srpska, Beograd, 1980, 246 стр.
11. ibid. 230 стр.
12. Odbrana dela, „Pripovetke“, Tomas Man, Matica Srpska, Beograd, 1980, 253 стр.
13. ibid. 256 стр.
14. „Тело“, Ханиф Курејши, Табернакул, Скопје, 2006, 1 стр.
15. ibid.
16. „Санитарна енигма“, Јасна Котеска, Темплум, Скопје, 2006, 63 стр.
17. „Постмодерна етика“, Зигмунд Бауман, Темплум, Скопје, 2005, 9 стр.
18. „Тело“, Ханиф Курејши, Табернакул, Скопје, 2006, 32 стр.
19. „Токати и фуги за другоста“, Јулија Кристева, Темплум, Скопје, 2005, 212 стр.
20. Ако телесните исцедоци не се културолошки тампонирани или етикетирани како нечисти.
21. „Тело“, Ханиф Курејши, Табернакул, Скопје, 2006, 42 стр.
22. ibid. 31 стр.
23. ibid. 66 стр.
24. ibid. 59 стр.
25. „Антропологија – хрестоматија“, уред. Слободанка Марковска, Сузана Симоновска, Догер, Скопје, 1999, 331 стр.
26. „Тело“, Ханиф Курејши, Табернакул, Скопје, 2006, 123 стр.
27. ibid. 152 стр.

АвторВаско Маглешов
2018-08-21T17:22:00+00:00 ноември 2nd, 2000|Categories: Критика, Литература, Блесок бр. 98|