(или: Постои ли женско писмо?)
Во нашите домашни дискусии на тема книжевност (кои ги водиме некаде меѓу баналните разговори и договори за набавки и поправки, и емотивните политички коментари), пред некое време сопругот ми кажа дека мојата поезија е премногу женска. Јас, искрено, не можев да ја разберам оваа синтагма, па дури, заради некои за мене необјасниви причини, ја почувствував и како напад на моето креативно его. Кога од него побарав да ми објасни што подразбира под поимот женска поезија, тој ми рече: „Премногу е лична, премногу се откриваш.“ Така, несвесно, со само неколку збора, во нашето интимно секојдневие, како од скршена лушпа на орев се појави суштинското, основно јадро на поимот женско писмо.
Кога феминистичките движења од улиците и институциите преминаа во сферата на филозофијата и теоријата, во голем дел се занимаваа со едно, за нив клучно прашање: дали мажите и жените по својата природа се еднакви (исти), или пак различни? Анализата на ова прашање доведе и до подвоеност во одговорот, па така еден правец на феминистичката мисла (до некаде приближувајќи се до марксизмот) тврдеше дека половите разлики се општествено наметнати. Во Библијата на феминистичката мисла, Вториот пол (1953), Симон де Бувоар јасно кажа дека не се раѓаме како жени, туку стануваме жени. Така, терминот род се воспостави наспроти терминот пол, за јасно да се разграничи она што значи биолошка условеност наспроти општествената наметнатост. Следејќи слична линија на мислата, и еден од највлијателните филозофи на дваесеттиот век, Мишел Фуко, ќе каже дека телото и сексуалноста се културни конструкти, а не природни феномени.
Наспроти овој правец на размислување, од друга страна, некои феминистички теоретичари се застапуваа за теоријата според која мажите и жените се неминовно, природно, по раѓање различни, па дури и суштински спротивставени. Оваа теорија ја доживеа својата широко популарна, вулгаризирана верзија во едно од најпознатите дела на современата инстант психологија, Мажите се од Марс, жените се од Венера. Меѓутоа, на едно подлабоко ниво, овој правец на размислување стана основа на феминистичката книжевна теорија која се занимава со прашањето на ткн. женско писмо и неговата посебност (наспроти ткн. машко писмо).
Иако терминот женско писмо многу лесно и многу често се симплифицира и се сведува на сè што е книжевност напишана од жени, француската теоретичарка Елен Сиксо вели дека „е невозможно да се дефинира женското писмо, и оваа невозможност ќе остане, бидејќи практиката никогаш не може да се теоретизира, да се затвори, да се кодифицира… што не значи дека тоа [женското писмо] не постои.“ Суштината на женското наспроти машкото (или наспроти фалоцентричното) писмо теоретичарите ја сместуваат токму во оној сегмент од кој некои други феминистки се дистанцираат – во телото, како биолошка детерминанта на жената наспроти мажот. Адријан Рич ќе каже дека „женската биологија… има многу поголеми импликации од оние кои до сега ги разбиравме.“ Така, женското писмо стана она кое својата суштина ја наоѓа во телесното, во пред-свесното, емотивното, експлозивното, надреалното, дури и вон-јазичното (во смисла на јазикот сфатен како кодифициран систем за вербална комуникација меѓу луѓето). Тоа се разликува од машкото писмо и по темите кои писателот (или писателката) ги одбира, и по начинот на кој тие се презентираат. „Кога набљудувачот е жена, перспективата може да биде различна. Различните заклучоци… имплицираат различни идеи за човечкиот развој, различни замисли за човечките состојби, различни сфаќања за тоа што е вредно во животот,“ вели Керол Гилиган.
Тргнувајќи од прифаќањето на постоењето на женското писмо како посебно и различно од машкото, но и од неопходноста за негово постоење, заради потребата моќта, способноста за авторство еднаш и засекогаш да се оддели од она што го нарекуваа фалоцентрично творештво, дел од феминистичката критика за своја задача си постави да најде нов јазик, нов начин на читање. Така, главниот лик на расказот на Урсула Ле Гвин Таа ги одименува, кој е еден скоро револуционерен исчекор во овој правец, го деконструира лингвистичкиот свет на мажот, спротивставувајќи се на неговото (до тогаш) неприкосновено право да именува, т.е. јазично да го обележува светот околу себе.
Како (или уште поважно: дали) женското писмо се манифестира во македонската проза? Како поилустративен пример овде можам да го разгледам расказот Име за паметење од Гордана Михаилова Бошнакоска. Расказот од почетокот (барем навидум) се сместува во моментот на закопот, а смртта на најблискиот (кој, како што може да се заклучи е жена, која со субјектот, т.е. субјектите, е семејно поврзана), изненадувачки, не се манифестира само како танатос, туку истовремено и како ерос. „Стоевме пред раскопаната земја во која требаше да се спушти сандакот со нејзиното тело… Најтоплиот летен ден, беше крајот на нејзиниот земен живот и таа требаше да си го најде вечниот спокој, врз телото на мажот што ѝ беше маж, додека беше жив и додека ѝ ги бакнуваше усните, вредните раце, додека ѝ ја купуваше облеката, а таа во кујната ги подготвуваше сезонските јадења и печени јаболки, ролат од круши, сувите смокви.“ вели субјектот во овој расказ. Смртта е разделба од живите, оние кои остануваат, но истовремено и спојување со оној што заминал одамна пред неа, новиот мртовец, со нејзиниот маж, кој ја очекува за повторното соединување во смртта.