Бајката и бајковитото и хронотопот на јужнословенскиот Балкан

/, Литература, Блесок бр. 90/Бајката и бајковитото и хронотопот на јужнословенскиот Балкан

Бајката и бајковитото и хронотопот на јужнословенскиот Балкан

Бајката и бајковитото во македонската современа литература се појавува секогаш како „магична формула“низ чијашто жанровска матрица се изразуваат пресвртните и кризни општествени периоди. Општествените претпоставки за присутноста на бајката и бајковитото во македонската литература се во присутноста на усноста и усно-поетичкиот код во контекстот на актуелните комуникациски практики на македонската заедница. Посегнувањето по едноставните облици на раскажувањето во основа се потпира на прагматиката на раскажувањето во „соседскиот контекст“, ја претполага текстурата на раскажувањето кое се обликува со посредство на општо познатите усни кодови. Усно кодираните облици на раскажувањето постојано продуктивно се преобразуваат во нивната вкрстеност со уметничките постапки на уметноста на зборот.
Присутноста на бајката во современата македонска книжевна продукција најдиректно би ја посочила со првото експлицитно автобиографско сведоштво во македонската литература на темата „Голи Оток“, бајката за деца на поетот Душкo Наневски, „Момчето со ѕвезда“, којашто тој ја објавува во 1993 година. Станува збор за нарација доследно изведена во манирот на народна бајка. Како и во сите бајки за луѓето, и во неа се работи за Јас наспроти светот. Јас е во право, спротивставениот свет е погрешен. Станува збор за магијата на Јас којашто на крајот триумфира над извртениот свет. Кога Јас е меѓутоа, преслабо, истоштено и на крајот од своите сили во грозомората на „Голи Оток – Островот на ѓаволите“ во неговата исправност му доаѓаат напомош добрите духови кои живеат во просторот на Волшебната Планина: самовилите, умните шумски птици и сл. Дотогаш доминантно реалистичната парадигма на раскажувањето со посредство на магијата на речта (измената на плановите на раскажувањето) и на сонот, во поглавјето „Сонување на патот“ го воведува просторот на магичното, волшебното и излезот од патилата на островот, без оглед што неговата црна сенка постојано и натаму го следи момчето со ѕвезда во сенката на човекот во црно. Навистина станува збор за бајка во духот на народната која на децата им ја пренесува животната сторијата на Дарко, Момчето со Ѕвезда, и историјата на Островот на црвените ѓаволи во која возрасниот читател многукратно ја препознава голооточката тема во контекстот на југословенското социјалистичко општество. Текстурата на бајката е претпоставена во консензусот на заедницата односно во општественото знаење.
Романот на Петре М. Андреевски: Скакулци (1984) е изграден како мултипликација на поединечните кажувања врз единствениот фон на нивното (историско) врамување. Мултипликацијата на гласиштата на населението – разни анегдотски или чудовиштни бајколики кажувања во соседски контекст – во нивното повеќекратно семантичко преломување на планот на врамената нарација, налага читање коешто наликува на решавање ребус. Ребусот е можно да се протолкува на рамништето на рамковното гласиште за наездата на скакулците, штетниците коишто треба да истребат, и во којашто акција треба да се препознае „чистката“ од 1948-та година. Секое од бајколиките кажувања на романот маркира одреден аспект на времето: приказната за човекот когошто не го прима земјата при неговото погребување е всушност приказна мотивирана во неговото отуѓување на земјата при нејзината колективизација во стопанството на задругите. Бајковитиот мотив на преобразбата (метаморфозите на луѓето во животни) е искористен за да се означи необјаснивоста на „преку ноќ“ исчезнатите луѓе во селото кои како да ги имаат очите на скакулците, „штетниците што треба да се истребат“. Неразбирливоста на идеологијата на писмото кое објавува упатства за борба против штетниците, пак, е повод да се раскажат повеќе бајколики приказни за необјасниви, волшебни случки во селото. Целиот роман е всушност бравурозна композиција која необјаснивоста и чудовишноста на општествениот пресврт во 1948-та година, периодот на Информбирото, ја толкува со јазикот на народното предание во ребусот на низата бајколики случки.
Кусата наративна форма е јатка и на романескното кажување во романот Храпешко на Ермис Лафазановски, писател од помладата писателска генерација, којшто во 2006-та година беше македонски конкурент за наградата Балканика. Одисејата на насловниот лик на романот е преточена во низа бајколики доживувања. Во неа авторот вонредно умешно и со многу фантазија го ползува своето знаење на словенските приказни (авторот е инаку фолклорист) та гради волшебно романескно кажување за животот и доживелиците на насловниот јунак, Храпешко, Македонец од Тиквешијата кој живее во средината на 19 век. Во овој роман Лафазановски се навраќа на интенциите за соочување на световите и културите на Истокот и Западот во раскажувањето на Храпешковите живот и приклученија И за овој роман на Лафазановски е, меѓутоа, карактеристично, неговото втемелување во прагматиката на актуелната општествена комуникација. Тој се јавува како уметнички одговор на актуелната ситуација на расцепеност на македонскиот општествен субјект некаде меѓу световите на Ориентот и Окцидентот. Бајколикото раскажување, пак, е постапка на втемелување на раскажувањето во „јазикот на сите“, „јазикот на усноста“ , во рамките на тотализирачкиот рамковен план на имаголошкото конфронтирање на Истокот и Западот.
Завршувајќи го овој уводен дел би спомнала само дека и автореференцијалноста на македонската литературна нарација често ја ползува народната бајка. Во таа смисла би ја спомнала култната драма на Горан Стефановски, Јане Задрогаз, со чијашто изведба се означува постмодерната во македонскиот театар, а којашто е напишана според мотиви на Марко Цепенков, собирач на македонски умотворби од 19 век објавени во 10 тома. Приказните на овој собирач се предлошка односно манир на раскажувањето и во годинава објавениот роман на Влада Урошевиќ, Невестата на Змејот во којшто главни противници се бистриот и видар Денко и жителите на Долна Земја кои ја имаат грабнато неговата сестра (секако во романот постојано се среќаваме со познати ликови од приказните на Цепенков). Топонимот Долна Земја, притоа суптилно би можел во актуелниот миг на општествената комуникација да реферира и на соседна Грција како своевиден одговор на еден од предлозите за менување на името на Република Македонија во Горна Македонија.1F


Во лавиринтите на хронотопот и раскажувањето

Вториот дел на моето изложувањето, би се фокусирал на помалку очигледни пројави на бајковитоста, имено на балканскиот модел на светот и на лавиринтот на неговата уреденост во романите Проклета Авлија (1954) на Иво Андриќ и Вежби за Ибн Пајко (2000) на Оливера Николова, во спрега со изведбата на нарацијата во нив. Интригата за ова разгледување е во тоа што во имаголошка смисла тие битно се огласуваат како проза на нашето време. Во овие романи не се појавува волшебното, магичното, така што во нив врамените приказни би требало да се разгледуваат во контекстот на новелистичките приказни од Аарне Томпсоновата класификација (АТ – 850-999). Сепак, читателот останува со впечатокот за магичноста на раскажаното со нив. Тоа е втората интрига на ова разгледување кое ќе се обиде да даде одговор токму на ова прашање.
Една од претпоставките на споредбата на овие романи е прикажаниот свет во нив, во којшто истовремено го препознавам и балканскиот модел на светот. Во романот на Андриќ, просторот на затворот, поткренат на ридот над стамболското пристаниште и познат како – Проклета Авлија, ги преплетува одделните и различни судбини на ликовите на романот во единствено кажување. Прикажан како врволешница од луѓе различни по вера, јазик и народност, овој ограден простор (микрокосмос) во мало ја претставува сета империјална распространетост на Турција. Истовремено, меѓутоа, особено од аспект на главните протагонисти на романот, овој простор се совпаѓа со балканскиот мултикултурен модел на крстопат меѓу Истокот и Западот. Покрај ф-ра Петар, тука ги среќаваме Турчинот Латиф-ага, меланхоличниот затвореник Ќамил (и Грк и Турчин, односно ни Грк ни Турчин), двајцата Бугари итн.
Прикажаниот свет во романот на Оливера Николова е Скопската Стара чаршија, којашто во прикажаниот период на романот, на преминот од 15. до 16 век го доживува својот подем та Евлија Челебија во своите патописи ја споредува со онаа во Багдад и Алеп (2007:13-14). До ден денес оваа чаршија во просторот на Скопје претставува своевиден микро-универзум кој го маркира отоманскиот период на опстојувањето на градот и ја осведочува средбата на христијанството и исламот. Николова ја слика отвореноста овој трговски центар на градот во неговиот подем со оглед на отворањето на дубровничкиот пат на трговијата на преминот од 15 и 16 век, како и со зацврстувањето на отоманската државна управа во градот, но истовремено ја слика и неговата затвореност и исклучивост во поделеноста на световите на: исламот (Турците) и христијанството (словенското население).
Без да навлегувам во актуелните расправи за балканскиот модел на светот овде би навела дека неговото препознавање во овие романи овде се потпира на утврдувањето на Татјана Цивјан (1990) којашто при дефинирањето на “балканскиот модел на свет” во постоењето на јасно зацртани опозиции кои опфаќаат многу онтолошки категории: простор/време, живот/смрт, машко/женско, внатрешно/ надворешно, култура/природа, особено ја истакнува конститутивноста на антрополошката бинарна опозиција своетуѓо.
Сликата на Балканот како крстопат често е индексично посочувана со Андриќевиот роман Мостот на Дрина, кој се јавува како икона на крстопатот, константа во мената на времињата, при допирите меѓу народите, крената и осветлена во мистичната подземност на жртвата/жртвувањето. Антрополошката бинарна опозиција свое-туѓо во романите што овде ги разгледувам, меѓутоа, е интериоризирана во идентитетот на носечките ликови: меланхоличниот затвореник Ќамил (и Грк и Турчин, или ни Грк ни Турчин) и Ибн Пајко (или синот на Пајко).
Во романот на Андриќ всушност стожерни се два лика, две приказни, кои функционираат како лице и наличје или како Јанусово лице на олицетвореноста на хронотопот. Управникот на затворот Латиф-ага и меланхоличниот затвореник Ќамил, реализирани како крвник и жртва, споделуваат бреме на егзистенцијална двосмисленост. Конфликтот помеѓу светот на криминалот и светот на спроведувањето на законот и правдата е надминат во животниот избор на Латифага, но затоа е продлабочен на психичкото рамниште на портретирањето на овој лик. Тој управува со затворот како актер на сцената на животот, како Караѓоз-лик од театарот на сенките, воедно налудничаво идентификувајќи се со оваа животна улога. Истовремено неговата артифициелна иследничка (истражна) постапка стои како индекс за артифициелноста, затсценската препреденост и декадентност на Истокот (заодот на Отоманската Империја). За разлика од него, Ќамил во осама ја живее двосмисленоста на својот живот (ни Грк ни Турчин). За неа не успева да изнајде решение освен во проучувањето и идентификацијата со трагичната историска судбина на секаде туѓиот, горд во прогонството и заробеништвото, принц Џем, брат на султанот Бајазит. Додека животната улога на Латифага се реализира како артикулирано “лудило”, акција во вревата на јавната сцена (метафорично: како игра на уличниот театар), Ќамиловото вживување во трагиката на историската Џемова улога е сосема спротивен избор на бегство од сета “врева” и лудило на стварноста. Еднакво, меѓутоа, е избор кој ја поништува разликата межу сварноста и фикцијата. Во трагичната располовеност помеѓу двата непомирливи света на своето потекло: грчкиот на својата мајка и турскиот на својот татко, Ќамил се реализира како трагичен и поетичен јунак на меланхолијата, посветен на науката и осамата. Доколку Латиф-ага е олицетворение на противречностите на јавната сцена на прикажаниот свет, Ќамил е нивно олицетворение на рамништето на приватното, интимното, коешто конечно, бидува жртвувано во „лудилото“ на јавната сцена.
Егзистенцијалната двосмисленост на овие два лика е воедно илустрација за егзистенцијалната двосмисленост на хронотопот на романот: на работ меѓу криминалот и законот, на работ меѓу стварноста и фикцијата во затсценските инсценации на општествената комуникација и во затворената-отвореност на мултикултурната затвореничка заедница.
Крстопатот на личноста во романот на Николова е и лингвистички изразен во акустиката на самото негово име: Ибн Пајко (Пајковиот син). Поаѓајќи од магијата а името на овој лик карактеристична за бајката, Николова ја развива кармата (судбината) на идентитетот на оваа историска личност во вкрстеноста на турскиот и словенскиот идентитет, коишто инаку стојат како индекси за цела низа спротивставености: ислам/христијанство, поробувач/поробен и сл., притоа, земајќи ги предвид и другите скудни податоци што за Пајковиот син некако се зачувале, Оливера Николова гради виртуозна романескна композиција, која, трикратно умножена, ја распредува и развива потенцијата на латентната нестабилност на овој лик-крстопат. Во три варијации бајколико се домислува личноста и животната сторија на конверзијата на овој лик во исламот, а врз основа на скудните зачувани податоци во колективната меморија: 1. за неговата конверзија од христијанство во ислам, 2. за неговата изградба на Пајкова џамија и 3. за неговиот христијански погреб што му го приредиле скопјани.


Полифункционалноста на рамките на раскажувањето

Магичноста на приказните за Латиф-ага, Ќамил и трите варијации на домислувањето на приказната за Ибн Пајко е со втемелување во лавиринтот на раскажувањето. Ниту една од овие приказни не се појавува цела и „во едно парче“. Нивните делови се растурени во лавиринтот на раскажувањето налик на Шехерезадиниот лавиринт на раскажувањето од 1001 ноќ кој говоди читателот по затсценските, камерни простори на приказните за Првиот Евнух, Вториот Евнух, Третиот Евнух, пред да го допушти уживањето во завршницата на главната приказна. Со тоа го загатнуваме проблемот за полифункционалноста на рамките на раскажувањето во овие романи.
Рамката на романот Проклета авлија ја прикажува смртта на фра-Петар (“пресната рана” на неговиот гроб). Наспроти рамковно прикажаната смрт на фра-Петар врамениот текст на романот е кажување за она што тој го доживеал, видел и чул како затвореник во истражниот цариградски затвор. Ова затвореничко искуство самиот многупати го прераскажувал, а “сега” си го приспомнува еден од помладите фратари во братството. Во мигот кога во ќелијата на почнатиот фратарите ги пребројуваат нештата што фра-Петар зад себе ги оставил, неговите кажувања за луѓето и судбините што ги видел и чул во затворот – се неговата вистинска оставина. Во таа смисла романот е своевидна приказна за приказните на фра-Петар. Токму онака како што и рамковната новела на Илјада и една ноќ е приказна за приказните на Шехерезада.
Повеста ни ја соопштува сезнаечки (авторски) раскажувач, кој следејќи ги мислите и сеќавањата на момчето се надоврзува на кажувањата на фра-Петар, но воедно и ги преобликува. Така, некогашните кажувања на фра-Петар, што момчето сигурно ги има чуено во прво лице, преобликувани во паметењето на момчето, а и во записот на раскажувачот – пред нас се јавуваат соопштени во трето лице.
Фрагментарната структура на врамената нарација ги подражава бројните усни кажувања и навраќања на фра-Петар на одделни епизоди од ова искуство. Таа му соодветствува на раскажувањето “според чуеното”, односно, според – запаметеното при бројните прераскажувања. Раскажувачот, притоа, наизменично ги проследува “панорамските” (од оддалечена перспектива) слики на просторот на затворот наспрема ситуациските прикази на соучеството на фра-Петар во затвореничките разговори. Во извесна смисла, панорамските слики на Авлијата, што секогаш одново следат по приказната за нечија затвореничка судбина, се огласуваат како своевиден рефрен кој во разнообразието на човечките судбини ги потцртува во контекстот на прикажаниот хронотоп, во условеноста и ограниченоста во просторот и времето. Овој рефрен повторно би го довела во врска со рефренот во Илјада и една ноќ кој постојано нè навраќа на Шехерезадината ситуација во којашто таа со своето раскажувачко умеење се бори за својот живот. Приказните на Шехерезада се условени од нејзината борба за живот. Приказните на ф-ра Петар се условени од уреденоста на прикажаниот хронотоп. Ликовите на Ќамил и Латиф-ага се олицетворените на неговите противречности, а Ќамил е нивната подземна жртва.
Она што во раскажувачкото писмо на Оливера Николова го овозможува ткаењето на нарацијата за неизвесноста на балканскиот идентитет, е постмодерната динамичка употреба на рамката: 1. композицијата на романескното кажување како триптих од три засебни, различни повести за идентитетот на Ибн Пајко/ Ибн Бајко или Ибн Тајко и 2. дополнителната монтажност на композицијата во сукцесивната измена на деловите од овие три бајколики повести. Трите варијанти на реконструкцијата на историскиот идентитет на (ибн или синот на Пајко, на Тајко или на Бајко, односно Марко, Сандри и Петре) се со мали временски поместувања развиени во рамките на периодот од 15. до 16. век како три различни приказни за синот на Пајко, кујунџија со дуќан во Скопската Чаршија, Ибн Бајко размонашен селанец, подоцна папуџија во Старата Чаршија кој ќе стане чорбаџија со женачката, и Ибн Тајко, рибар од Струга кој несреќно ќе се вљуби во Атиџе, анамата на Санџак-бег, кога е повикан да ги излечи нејзините изгореници здобиени во Чифте-Амамот во Старата Чаршија.
Трите приказни се развиени во лавиринтот на просторот на Старата Чаршија, којшто постојано раскрилува нови камерни, затсценски или таинствени ниши. Воедно, тоа е простор на таинствена испреплетеност на времињата и просторите, место на средбата на Истокот и Западот 2F. Во секоја од трите приказни, за Ибн Пајко/Бајко или Тајко односно за Марко, Сандри и Петре, тие се подземна жртва на устроеноста на просторот.
Романот на Оливера Николова ја испитува моќта и немоќта на наративот и на меморијата да ги реконструираат историските идентитети, во неговата фрагментарна структура сугерира дека балканските идентитети се една отворена тема во отвореноста на лавиринтот на приказната за постојано нови префигурации. Впрочем и Оливера Николова раскажува односно домислува „според чуено“ (наративот на меморијата) како што и ф-ра Петар ги пренесува гласиштата што кружат околу судбината на Ќамил што му ги пренесува недоверливиот раскажувач Хаим. Во крајна линија, во триптихот на типското домислување на варијантите на приказната за Ибн Пајко останува фактот дека тој е мемориска проекција на трагизмите на конверзиите на Балканот во последните неколку века, преломена низ доминантниот тип на исламизацијата на христијанското население. Таквата солипсистичка сугестија, иако дискретна, заговара една друга спознајна премиса, поврзана со метаисториографската фикција – дека немоќта на субјектот и на наративот да ги откријат историските идентитети (вистини) и не е толку апсолутна, дека самото доближување до историската вистина е веќе облик на референтна вистина. Трикратно умноженото домислување е развиено врз фонот на единствената приказна за трагизмот на конверзиите односно конвергентноста во случајот на Ќамил во Андриќевиот роман. Пред препреката на поделеноста на светот на свое и туѓо бајколиката магија на Јас е немоќна. Впрочем токму како во кусата експресионистичка бајка на Алберт Еренштајн (Albert Ehrenstein „Der Knecht seines Schicksals“).

Автор: Наташа Аврамовска


Литература:

Андреевски, Петре 1984.Скакулци, Скопје: Наша Книга.
Андриќ, Иво 1972 [1945]. На Дрини Ћуприја, Београд: Матица Српска
Ehrenstein, Albert 1979. „Der Knecht seines Schicksals“ in: Märchen des Expressiomismus. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag
Jolles, André 1979. Еinfache Formen, Legende, Sage, Mythe, Rätsel. Spruch, kasus, memorabile, Märchen, Witz, 4. Auflage, Tübingen [1929]
Лафазановски, Ермис 2006. Храпешко, Скопје: Магор
Наневски, Душко 1993: Момчето со ѕвезда (сказна). Скопје: Култура.
Николова, Оливера. 2000. Вежби за Ибн Пајко, Скопје: Три.
Стефановски, Горан. [1974] 1975. Јане Задрогаз. in: Културен живот бр. 1, Скопје: Културен живот.
Schieneblhut, H. “Mänschen im Märchen in: Märchen des Expressiomismus. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag.
Ќулавкова, Ката 2008: Конверзија и меморија – наративна контекстуализација на двојниот идентитет. In: Прилози. Т. 31. бр. 2 стр. 73-90. Скопје: МАНУ
Урошевиќ, Влада. 2008. Невестата на змејот. Скопје: Магор.
Цивьян, Татяна Владимировна. 1990. Лингвистические основи балканской модели мира. Москва: Наука
Челеби, Евлија. 2007. Евлија Челеби за Македонија. Скопје: Слово.

1. Автореференцијалните аспекти на овој роман овде само би ги посочила со борбените восклици на двајца епизодни ликови во романот: „Грозомор“ извикува со хтонски глас Змејот („што е наслов на една песна на поетот Ацо Шопов) на што, пак, Мус Ратус одговара: „Палимпсест“.
2. Лавиринтот на просторот на Старата Чаршија во Скопје е местото во кое се случуваат фантастичните приказни на Влада Урошевиќ од книгата Скопски раскази. Овие раскази и самите би можеле да бидат предмет на разгледување во рамките на оваа тема

2023-06-07T21:24:57+00:00 јуни 30th, 2013|Categories: Есеи, Литература, Блесок бр. 90|