Дионизискиот феномен и метаморфозите во македонската народна литература

/, Литература, Блесок бр. 10-11/Дионизискиот феномен и метаморфозите во македонската народна литература

Дионизискиот феномен и метаморфозите во македонската народна литература

Дионизискиот култ кај Елините доаѓа од Тракија и Македонија,1F а според некои мислења се смета дека има малоазиско потекло2F. Митот за распарчувањето на детето Дионис – Загреј, познат е, пред сè, благодарение на христијанските автори.3F По заповед на Хера, новородениот Зевсов син е растргнат од страна на Титани, а таму каде што на земја паднала неговата крв, веднаш изникнало дрво. Распарченото тело титаните го ставиле во лонец и го свариле. Меѓутоа, божицата Реа повторно го составила и го повратила во живот. Подоцна, по наредба на таткото Зевс, од страна на Хермес, Дионис е претворен, час во јаре, час во овен и даден е на чување кај нимфите, во една пештера на ридот Нис. Епикуреецот Филодем, Цицеронов современик, зборува за три Дионисови раѓања и тоа: првото од мајка, второто од бедрената коска на Зевс, слично на Хетитскиот бог на ветровите, роден од Кумабаја – каде е исклучено секакво постоење на мајка. Ова обредно раѓање само од машки пол е позната обредна церемонија, позајмена од Хетитите (Книга за Рут III, 9).4F Третото раѓање на Дионис е кога неговата баба – божицата Реа, го спасува срцето на растргнатото дете и ги составува распарчените делови. Во овој „злочин на титаните“ се препознава старото сценарио преку кое на детето му е дадена божествена бесмртност. Тоа е и најдраматичната епизода на митот каде, освен парчење, е применето и варење. Ова преминување на човечкото тело низ оган и негова метаморфоза, претставува иницијациски обред, со кој се постигнува бесмртност. Самото кинење, печење или преминување низ оган, е карактеристичен процес и за шаманските иницијации.
Иницијацискиот карактер на дионизиските обреди е лесно препознатлив во Делфи, каде што жените го прославувале последното раѓање на богот. За време на празнувањето, во делфиското кошаре се наоѓал распарчениот Дионис, подготвен за повторно раѓање. Подоцна, како реформатор на дионизиските мистерии, се смета Орфеј и тие веќе во V-от век, примаат во себе и „орфички“ елементи. Хтонискиот Дионис е бог кој се разликува од олимписките богови и кој најмногу изненадува со своите епифании и разновидноста на своите трансформации. Секогаш во движење, тој е подготвен на поврзување со различни, дури и антагонистички божества, како што се на пример, Деметра и Аполон.5F Овој бог е познат по своите физички метаморфози како лав, бик, или змија. Неговите календарски амблеми говорат дека се родил во зима како змија, оттаму и неговиот венец од змии; станал лав во пролет и бил убиен и изеден како бик, јарец или елен среде лето. Тоа се и формите во кои се претворал кога бил напаѓан од титаните. Појавувајќи се со различни метаморфози, тој е единствениот грчки бог кој подеднакво ќе ги занесе и привлече, како народните маси, така и интелектуалната елита, политичарите и контемплативците, оргијастите и аскетите. Неговиот начин на постоење го изразува парадоксалното единство на животот и смртта, со потенцирање на незаборавното – присуство на бог, низ занес да се премавне човечката условеност.
Неговите епифании, Валтер Ото6F ги поврзува со темата „прогонувањата“ на Дионис. Тие епифании и периодичното исчезнување, него го сместуваат меѓу боговите на вегетацијата. Тој исполнува одредени поврзувања со животот на билките, на пример бршленот и борот биле негови обележја. Меѓутоа, со своите епифании и со своите исчезнувања, Дионис ја открива тајната и светоста, на животот и на смртта. Тоа откривање е од религиозна природа, бидејќи се одвива во присуство на самиот бог. Слични епизоди на присуство на божественото содржи сказната; забележана од Спиро Иванов, каде на самиот крај е дадено божественото откривање на престорениот исцелител за кого се вели: „Тој беше ангел господов“; или во народната песна испеана од слепецот Јован Михаилов од с. Броди, Серско, каде девојката го препознава својот свршеник, искасапен и ставен во дисагите на коњот, а потоа:

„Заплакова малка мома,
порукова стара мајка,
изнесоха Момчил јунак
кладоха го на тревата,
собраха му парчетата;
кладоха го котро обе беше,
пак ми плачет и ми викат:
– Боже мили сполај тебе,
пак ми дигни Момчил јунак!
Пак ми плачет три дни време,
гласи пуштет дур на небе,
чули ми се два ангела,
сториха се два сокола,
та слезоха Арбаназа,
запитоват стара мајка:
– Што плачете, што викате.
Пак ќе Момчил да дигнеме“.7F

Периодичното исчезнување и појавување на богот Дионис, како и на јунакот во македонските примери, не е секогаш сврзано со смената на годишните времиња. Како митолошки искази и исчезнувањето и појавувањето упатуваат на слегување во Подземјето, онаму каде што царува смртта. Приказната забележана од Спиро Иванов, за умрената и на два пати оживеана царска ќерка, содржи двојна метаморфоза, а исчезнувањето од овој свет го толкува и низ елементите на христијанската религија, на пример: „не плачи татко; iа не бев умрена, iа саде бев заспана и на сонот доiде еден ангќел господов, и тои ме води на небеси и во раiот. Многу чудесии видов, што не можа да и докажа никоi пат“. (СбНУ, XIX, с. 26).
Духовното потекло на Дионизовиот култ, и сличните на него, лежи и во чувството за одминливоста на човечката и индивидуална егзистенција, во страв од уништувањето, затоа што генерациите на човештвото незапирливо и неповратно исчезнуваат и си одат. Златниот лист, пронајден во еден гроб во Петелија, на кој стои напишано „Од жед сум сува и пропаѓам“ опоменува; во овој запис како да се овоплотила бескрајната тага што избива под површината на инаку оптимистички сфатениот живот, пробивајќи ја коприната на естетски разбраниот космос. Поединечното човечко суштество не се задоволува со сознанието да биде само меур низ реката на животот, ами стреми за премавнување на сопствената кршливост. За време на дионизиските празнувања, неговите религиозни почитувачи се препуштале на најголеми религиозни екстази, мислејќи дека се оттргнуваат од ограниченоста на секојдневниот живот и се слеваат во суштината на божествената природа. При тоа катарзично соединување со божественото, како вечно творечка сила на природата, во слава на богот Диониз, бил изведуван „злочинот“ на растргнување – се разбира по пат на екстаза. На тој начин се верувало дека може да се прекрши границата на човечкото и земното и човечкото да се слее со високиот вистински поредок. Тој спој со божественото, Еврипид, пред крај од животот, го пренел во своето дело „Баханаткињи“.8F
За феноменот наречен Дионис-Ниче, кој себеси се именувал и како последен ученик на философот Дионис, ќе истакне дека истиот „единствено може да се објасни со одвишок на силата“. Во дионизиските мистерии, во психологијата на дионизиската состојба, се изразува основниот факт на елинскиот инстинкт – неговата „волја за живот“.9F Познато е дека дионизиските обреди ќе партиципираат и во литературата. Развојот на дитирамбот, трагедијата, сатиричната драма, на пример, се сметаат за непосредни дионизиски творби.10F Скриени траги на дионизиското среќаваме во поголем број умотворби од македонската народна поезија. Баладата за љубовта на двајцата браќа и сестрата-единица, која е прекината поради љубоморната и зла снаа, во својата структура зачувала мошне потресни епизоди. Лажно обвинетата сестра, за божемното убиство на внучето од братот, пред да биде казнета ќе посака специфичен вид дионизиско уништување, „себежртвување“, зад кое се таи свест за неисцрпната волја за живот, за бивствување:

„ – Ја земи ме, брату, одведи ме,
одведи ме горе ф планината
и сосечи ме дропка по дропка
најгулемата шчо мрафка дига.
Ако сам гу брату, направила,
дека падната моите раце,
да се сторат два д’зи мостове;
дека паднат моите очи,
да се створат два студени кладенца
а дека падне мојата снага,
да се створи црква Марица. –
Ка е рекла сè е така било:“11F

#b
1. Milosh N. Gjuric, Orfizam I helenska filozofija I Dionisov kult I njegovo oblagorogjivanje u orfizmu, vo: Kroz helensku istoriju, knjizhevnost I muziku (studije I ogledi), Beograd, 1955, 227.
2. Vojin Matikj, Sveti vuk, vo: Zaboravljena bozhanstva, Beograd, 1972, 59.
3. Mircha Elijade, Istorija verovanja I religiskih ideja I, Od kamenog doba do Eleusinskih misterija. Prevela Biljana Jukic. Beograd, 1991, 312.
4. Robert Grevs, Grchki mitovi, prva knjiga. Beograd, 1974, 104-105, 109-110.
5. Mircha Elijade, Istorija verovanja I religijskih ideja I, … Str. 314. ; Robert Grevs, Grchki mitovi, prva knjiga… Str. 109.
6. Mircha Elijade, op. cit, p. 304.
7. Стефан И. Верковиќ, Македонски народни умотворби. Книга трета. Јуначки и трапезарски песни, Скопје, песна бр. 19, стр. 97.
8. Milosh N. Gjuric, Orfizam I helenska filozofija I Dionisov kult I njegovo oblagorogjivanje u orfizmu, vo: Kroz helensku istoriju, knjizhevnost I muziku, str. 227-230.
9. Fridrih Niche, Sumrak idola ili kako se filozofira chekicem, Beograd, 1988, 97-99.
10. Mircha Elijade, Istorija verovanja I religijskih ideja … I, str. 314; Fridrih Niče, Rođenje tragedije, Beograd, 1983; Olga Mihajlovna Frejdenberg, Mit I antichka knjizhevnost, Beograd, 1987.
11. Малеш и Пијанец, III. Кирил Пенушлиски, Малешевски фолклор, МАНУ, Скопје, 1980, песна бр. 68, 138.

АвторЛенка Татаровска
2018-08-21T17:22:08+00:00 октомври 1st, 1999|Categories: Критика, Литература, Блесок бр. 10-11|