Во пајажината на разговорот

(кон романот на Гоце Смилевски „Разговор со Спиноза“, Дијалог, Скопје, 2000)

#1 Неколку тенки, сребрени нишки, сплетени така што не можат една без друга и распнати над бездната на бескрајот: ете ја невидливата пајажина на зборовите, во која треперат самотните души, понекогаш внимателно врзувајќи ги нејзините јазли, понекогаш препелкајќи се и самите заврзани во нив. Но неповторливиот звук на тој трепет без престан патува низ големата мрежа, нечујно потресувајќи ги дури и нејзините најдалечни катчиња: сè додека осаменичките бранови, во еден миг, не се сретнат во моќно совпаѓање, додека сопствениот молк не се прочита во туѓиот крик, а болката на непознатиот, неочекувано, не си го најде својот пат токму низ нашите зборови.
Светот на телесните нешта, несомнено, го познава чудесниот феномен на резонанцата; сликата на бетонски мост кој се урива од ударот на метал во работ на една кристална чаша, овозможува донекаде да се насети физичката димензија на неговата моќ. Но иако неспоредливо поцврсти од бетонот, ниту бестелесните бедеми – оние на времето, на јазичните, културните, и религиозните разлики не се покажуваат доволно моќни да ѝ одолеат на неговата невидлива сила. Силата на еден едноставен, навидум мал гест, сличен на онаа ѕвонлива средба на металот и кристалот: кога една човечка душа ќе ја погоди тајната фреквенција на друга. И колку е поголема амплитудата на таа средба, толку подлабоко таа ја менува целата конфигурација на востановениот ментален простор.
Несомнено, координатите на перцепцијата повеќе не можат да бидат исти после средбата која се одигрува во нишките на „романот-пајажина“ „Разговор со Спиноза“ на младиот македонски писател Гоце Смилевски. Во овој имагинарен разговор, Барух де Спиноза, големиот рационалистички философ од седумнаесеттиот век, се среќава со својот соговорник кој, како што се чини, суштински му недостасувал сиот негов живот. Низ исклучителниот книжевен потфат на Гоце Смилевски, „холограмот“ на Спиноза, вобичаено проектиран низ страниците на историско-философските студии, го добива својот соблазнителен двојник – човекот од крв и месо, кој својот самотен универзум парадоксално го споделува со сите нему слични, кои некогаш постоеле или ќе постојат. Но влогот на разговорот со Спиноза е далеку поголем одошто би можело да се помисли на прв поглед, во заслепеноста од допирот со еден живот кој оживува под играта на зборовите. Имено, во таа игра не се обликува само човекот Спиноза, соперникот на истоимениот лик од историско-философската фикција, туку едновремено и Спиноза книжевниот јунак – соперникот на Спиноза-философот. Спротиставеноста на овие два лика е една од суштествените димензии на судирот кој јачи низ целата структура на романот, и кој е толку темелен и сеприсутен што одвај да може да биде согледан како негова засебна одлика. Асимилирајќи го философот во себеси, книжевниот лик се претвора во негова невидлива субверзија, оделотворена опозиција на самиот негов дискурс, на сознајниот патос и рационалната структурираност врз кои тој почива. Низ пајажината на книжевната нарација, разиграната имагинација незабележливо ги пружа своите дланки кон философската лулка откраднувајќи го, чекор по чекор, оној кој беше речиси сраснат за неа, откраднувајќи го токму мислителот и неговиот говор, за да му покаже една друга моќ – моќта на јазикот кога зборовите играат по нови, дотогаш неиспробани правила.
„Монологот не суштествува/монологот е измислена работа“ запиша во една своја песна Блаже Конески. Ја познавал ли, или можеби само ја насетувал таа вистина „проколнатиот философ“. екскомуницираниот Евреин кој смирено ја носел трновата круна на социјалната изолација? „Никој да не комуницира со него ниту писмено ниту пак усно, никој да не живее со него под ист покрив, никој да не му се приближи поблиску од четири лакти, никој да не го чита она што тој го напишал“ – херемот фрлен врз неговите плеќи е всушност тешката клетва на осуденост на монолог, која постепено го разјадува најсуптилниот темел на себноста – чувството за извесноста на сопственото постоење. Но метафизичката правдина на необјаснив начин ги вкрстува патиштата на човечките судбини: макар и стотици години по својата смрт, макар само низ страниците на една книга, осудениот на монолог, сепак одново се здобива со своето полнокрвно постоење – она на човек кој разговара и со кого се разговара. И навоистина, суштествува ли, воопшто, монологот? Имено, сега во гласот на Спиноза веќе има нешто што го надминува, нешто помоќно и побогато од сета блескава проникливост на неговото самопознание: внатрешното присуство на другиот, пронижувачкиот поглед од онаа точка која е недостапна за нас самите, а сепак неопходна за интуитивното осознавање на целината на сопствениот живот.
Точката, од која започнува да пука стаклото. Центарот на една нова пајажина, сочинета од тенките линии на пукнатините што во сите правци се шират по мазната и бестрасна површина на говорот на Спиноза, онаков каков што го познаваме од неговите философски трактати. Додека вечната и бесконечна супстанција, осознаена со највисокиот облик на познанието студено блеска во неговите философски дефиниции и аксиоми, окото не може да се оттргне од еден друг, поинаков призор кој се отвора низ лавиринтите на романот; не може а да не ја види острицата на сечилото на светот длабоко зариена во вените на философот. Разумот против афектите, против очајот и тагата – но кога ли ќе ја осознае таа спасоносна моќ шестгодишното момченце кое ја губи мајка си, и чии дланки никогаш повеќе не ќе умеат да се отворат за да примат нешто, плашејќи се од неминовноста на загубата? Умот против сетилата – но црвениот кревет со завеси, ледикантот, колепката на раѓањето и смртта – неговата и на сите негови блиски, никогаш нема да го види него, Барух де Спиноза, како од длабочините на своето суштествување се дава себеси на друг. Вечноста против минливоста – но чудесните очи на Клара Марија, во недофатливата игра на прашања и одговори умеат да го видат она што вечно му се измолкнува на погледот на мислителот: полнотијата на едно јас исткаено од времето, од краткотрајните и минливи нешта кои можат да бидат оттргнати од непостоењето само преку будноста на нечија свест која ги гледа, слуша, мириса, допира. Бескрајот против ограниченоста – но зошто самиот философ е толку вознемирен од животното изобилство концентрирано во едно поединечно, ограничено, конечно тело – она на неговиот ученик Јоан Казеариус?
Така, низ ткивото на разговорот со Спиноза постојано течат два паралелни тока. Темелното двојството на говорникот и соговорникот, суштински впишано во јазикот како негов конститутивен белег, е нешто од што не може да избега ниту најсамотниот ум, макар неговото бегство да трае и стотици години: зборовите се траги кои, порано или подоцна, го оддаваат токму она што најмногу сакаат да го скријат. Оттаму, на пајажината спонтано и се придружуваат метафорите на палимпсестот и понорницата: зад планот на видливото, покажаното, искажаното во разговорот постојано демне она другото, притаеното, премолчаното. Два гласа, два лика на еден ист човек – Спиноза кој двапати го раскажува својот живот, низ очите на двата свои портрета кои ги делат дваесетина години, далечни како два света во една иста душа. Додека во првиот дел на романот зборува умниот и смирен лик на мислителот заштитен со непробојната обвивка на интелектот, незасегнат од болката на минливоста, некаде одоздола, под неговите зборови, нејасно се насетуваат контурите на портретот на „философот со матен поглед“. Кога во вториот дел на романот ќе одекне неговиот глас – гласот на оној кој дознал за очајот и тагата, оној околу кого заштитната обвивка се скаменила во задушувачки оклоп, кршејќи го лакот на веѓите, и аглите на усните, цртите на портретот од младоста бледнеат до непрепознавање, впиени во порозните карпи на недоживеаното. Просторот меѓу паралелните приказни, како и оној меѓу паралелните прави останува одбележан со отсуството на пресекување, на вистинска средба: не само на Спиноза со Клара Марија, ниту на Спиноза со Јоан Казеариус, туку и на Спиноза со самиот себеси. Клетвата на самотијата, се чини, е фрлена врз неговите плеќи далеку пред херемот на неговите собраќа: јас кое живее за вечноста, но вклештено во времето, останува заробено од другата страна на огледалото, не успевајќи да го сфати длабокото значење на мајчиното предупредување дека оној кој предолго стои пред мазната површина обземен од сопствениот лик ризикува да биде засекогаш проголтан од него…
Но кога суштинската раздвоеност на паралелните патеки станува неподнослива за изворната целина на човечкото суштество, преостанува, можеби, еден излез: да се измени од корен строгата геометрија на евклидовскиот простор, да се изнајде друг, повистинит простор каде се спојува она што не може да суштествува одвоено, она чиј стремеж за допир не можат да го сопрат закони од ниту еден ред. Тоа е просторот во кој животот станува пореален дури и од самиот себеси, проникнат со светлината на емпатијата и вештината на сонувањето, уловен како скапоценост во трепетот на мрежата на зборовите. Само во еден таков простор – просторот на пишувањето, Спиноза може да биде она што навистина е: душа во која како во волшебна призма се собира бескрајот, прекршувајќи се во безбројните бои на неповторливото кое, најпосле, знае за себе.
„Да, тогаш за првпат по разделувањето од мајчината утроба бев без прашања, бидејќи, собирајќи ги сите слики на моето минато во една истовременост, без збор ми беа одговорени сите прашања, и се што сакав беше одново да се вратам во мајчината утроба, одново да се родам, но со сите сознанија што ги здобив додека паѓав, додека лежев на ледикантот склопчен како ембрион: верував во бескрајната радост на постоењето на она битие што ги знае и ширината и длабочината на сопственото јас, на тоа јас коешто сиот живот ми се криеше во миговите кога најупорно го барав и кога бев најблиску до него, ми се криеше тоа јас зад мојата сенка, зад мојот глас, зад најдалечната точка на хоризонтот, а сега, конечно, го гледам тоа свое јас, сега, кога лежам на ледикантот и го слушам ладењето на сопствената крв.“ (стр. 173). Раѓајќи се на крајот на романот, на чиј почеток беше мртов, Спиноза се раѓа на онолку различни начини колку што се различни световите на читателите кои, разговарајќи со него, ги плетеа нишките на пајажината, вовлечени во играта на философијата и играта со неа – игра во која влогот не е ништо помалку од самиот живот.
Затоа и големиот мајстор на играта на пишувањето, како што со овој роман недвосмислено се покажува Гоце Смилевски, во своите раце секогаш крие една тајна: мала, речиси невидлива црвена точка, парченце материја во кое е содржан пулсот на животот, едно крваво делче од душата – исто како она кое вознемирувачки стои на врвот од ножичките на д-р Тулп, во Рембрантовиот „Час по анатомија“, или она кое малиот Бенто го крие во шамичето како последна врска со мајка си. Изникнат од една, а совршено доловувајќи и разубавувајќи една друга осаменост, и овој роман засјајува како ново отелотворување на спинозистичката неразделна поврзаност на вредното во човечкиот живот со реткоста и тежината на неговото достигнување. Оттаму, уникатноста на ова дело е видлива и несомнена потврда за неговата вредност. Тежината, како и секогаш, останува премолчано подрачје на несподеливото.