Балканската еретика на љубовта

/, Литература, Блесок бр. 25/Балканската еретика на љубовта

Балканската еретика на љубовта

* * *

Уште од времето на првата балканска драмска хероина за која знаеме – онаа што толку волшебно ја нарекувале Многустрадалната Геновева, а чијашто богато театрализирана хагиографија стои на почетоците од безмалку сите овдешни национални театарски истории – матрица, „кројка“ според која се конструираат женски драмски ликови одвај да е изместена во која било насока. Низ долгите десетлетија во кои миметичкиот, сентименталистички „расприкажан“, тезичен/тенденциозен, таканаречен битовски театар функционирал како единствен медиум за помасовна културна комуникација (некаде помеѓу средината на минатиот и средината на овој век), фикционалниот „живот“ и поучителните „приклученија“ на оваа Геновева-многустрадалница, земна а „посветена“ бого-мајка, совршено се преклопуваат со таканаречената „колективна структура на чувствителноста“ (Williams, 1968 : 13-18). Таканаречениот „хоризонт на очекувањата“ на публиката од сите профили (не само онаа театарска) мелодрамата ја разбира и доживуа како нов, „несекојдневен“, сам-по-себе-разбирлив, природен жанр: освен што раскажува убави прикаски, едновремено ги поттикнува и силните чувства. Жанр што и прилега на една нова/поинаква ситуација – граѓанска.
Мелодрамата, така, станува волшебната патека преку која се излегува од фолклорната (рурална) традиција и се започнува онаа нова – граѓанска: американскиот театролог Џемс Розенберг (James Rosenberg) ја има наречено „протоплазма од која секогаш настанувала големата уметност“ (Rosenberg, 1964). Штотуку заграѓанетото балканско општество, настојувајќи да го изнајде/изгради но и да го докаже/потврди соодветниот нов идентитет, со/преку мелодрамата ја реализира сопствената – југоисточноевропска! – варијанта на драмски бидермаер: малку патос, малку страдање, малку егзотична декоративност, малку кич, сето гарнирано со многу-многу разбранувани чувства (помалку смеа, повеќе солзи) и со приближно еднакво количество „контролирана напнатост“ (онаа што води кон програмираниот happy end) – и, се разбира, сè концентрирано околу патилата на една млада, убава, незаштитена, кревка и (бездруго!) чесна жена. Машкото детенце во нејзината мајчинска прегратка се подразбира само по себе!
„Кројката“ според која е составувана приказната за Геновева, оваа мелодрамска хероина над хероините, не се разликува (битно) од оние (кројки) според кои и денес се прават многубројните soap operas, не само холивудските. Затоа и вреди таа да се „прераскаже“, имено – да се парафразира нејзиното сиже; напомнувам дека ќе парафразирам само една од практички незнаено многуте верзии (во Европа со векови егзистира цела една „геновевиана“!), кои, освен по „декоративните“ детали и по бројот на епизодите, практички и не се разликуваат. Парафразата што ја нудам ја зема предвид германската верзија на „Геновева“, пред век и половина (1856) „побугарена“ од учителот Крстју Пишурка, наречен „таткото на бугарскиот театар“; токму со нејзиното изведување (1856, во градот Шумен) започнува театарската историја кај Бугарите. Претпоставката дека токму оваа верзија стасала и до македонските простори мене ми се чини логична: веќе во годината 1875 велешките учители-егзархисти од „Геновева“ ќе направат претстава и ќе ја играат со голем успех, дури две сезони по ред.
Обидете се – врз основа на парафразираното сиже – да ги разберете причините за тој успех:
Некој добар и чесен Гроф, среќно оженет со таква иста грофица (Геновева), апансас е повикан во некоја важна војна. Бидејќи патриот, решително одговара на поканата. Не само солзите и преколнувањата на неговата млада госпа, туку ниту известувањето за „онаа што таа го носи под срцето“ нема да го попречат Грофот во неговата цврста решеност да ѝ служи на татковината.
Оставена во своето пусто безутешение, кутрата Геновева допрва ќе мора да ги истрада вистинските маки. Имено, човекот кому Грофот му ја оставил својата возвишена сопруга, сигурен дека тој најдобро ќе се грижи за неа, веднаш ќе го испогани дадениот збор (предавство = општо место на сите мелодрами). И ќе атакува, бескомпромисно, токму на најсветото: на женската чест. Одбиен – се разбира! – Предавникот ја измачува Геновева во продолженија (маките што се редат = еквивалент на Хрисовото патување со крстот). Дури ниту нејзиното породување не го омекнува – наредува таа да биде протерана в планина, ѕверовите за да ја изедат (прогонство = класичен митски топос). Клучниот драмски пресврт се случува токму в гори зелени: наместо плен, во Геновева и во нејзиното чедо ѕверовите ќе ја препознаат добрината и љубовта – сето она што грофот и Предавникот не умееа да го видат! Со години ќе ги ранат и облекуваат, но и ќе бдеат над нивната сигурност. Сè додека Грофот – најпосле! – не се врати од онаа важна војна. И додека случајно, одејќи на лов (забава = машка привилегија), не си ги наоѓа жената (= верна Пенелопа) и синот, бајаги израснат. Пресреќен, Грофот решава на тоа место да изгради манастир. Сите одат да живеат долго и среќно, бидејќи честа останала света. Завеса.
Од „Геновева“ може да се одчита сè: патријархалниот модел на живеење, моралните кодекси, односот меѓу половите, третманот на суптилните прашања (да речеме: прашањето за љубовта!), местото и статусот на жената во општеството… И, бездруго, концепт врз кој понатаму ќе се развиваат балканскиот театар и балканската драматургија.
Нема да згрешиме ако тој концепт го наречеме машки.
Единствената сериозна задача што тој концепт ѝ ја наменува на жената – единствената задача што, воопшто, жената може да ја има: да ја дочува сопствената чест и да се жртвува за неа (мајчинството е само дел од тоа жртвување) – Геновева ја одработува повеќе од парадигматски, совршено. Ниту еден маж на светот не би имал што да ѝ забележи – да имал, Геновева и не би била можна. Имено, нејзината мелодрамска шаблона функционира исклучиво како „машка пиеса“: во сите познати варијанти лесно се отчитува принципот врз кој таа е мислена, пишувана, изведувана. Машкиот принцип. Кавалерството фиксирано во насловната синтагма може да ги залаже само наивните и неупатените: и драмскиот и наративниот нејзин point of view се апсолутно машки! Најдобар аргумент во прилог на оваа теза е токму третманот на божем главниот драмски лик: имено, Геновева е токму таква жена каква што ја посакува секој патријархален маж (мажиште, macho), таа е идеална жена; не забележав дека досега некој се запрашал дали и Грофот е тип на маж што би го посакала/одбрала секоја жена; впрочем, не забележав ниту дека некој некогаш се запрашал дали Пенелопа има какви забелешки до својот маж-херој, макар што веќе со векови е јасно каква голема полза таа можела да има од него!
Дека „Геновева“ навистина е мислена и структурирана како машка пиеса потврдува и нејзината текстура, во чијшто дискурс нема ни поштук макар и од наједноставниот љубовен исказ, дури ниту од оној најбаналниот, затворен во три наједноставни можни збора јас-те-сакам!
Популарноста на ваквата Геновева не само што била енормна сè до средината на овој век, туку значително ги надминувала „потесните“ театарски рамки. Безмалку немало добра граѓанска куќа која не била украсена/декорирана со гипсените фигури на Геновева, врамените литографиии со мотивите од „Геновева“, кујнските крпи со извезените геновевиански „сцени“ и „пораки“. Во дидаскалиите на некои македонски драмски класици (Васил Иљоски, Коле Чашуле), кога се дефинираат сценски простори во кои е предвидено да се дејствува, редовно се среќава и авторското барање упатено до сценографот: бездруго нека има и неколку вакви „геновевиански“ детали. Велат дека тие се продавале по пазарите, дека се произведувале во многу верзии и дека биле исклучително барани. Генерациите балканци што трпеливо го изодувале компликуваното патување од патријархалниот во урбанизираниот начин на живеење (патувањето, инаку, сè уште трае!), токму врз врамените геновевски литографии и фигурини ги изградувале не само естетичките, туку и етичките норми на сопственото поведение: на едниот ѕид застаклена Геновева (со расплетени долги коси, со детето и со вито еленче), а на другиот кандилото и иконата на Пресвета Богородица! Овие координати го определувале и конечно го определиле не само моделот, туку и самиот архетип – женски архетип – што подоцна (до денес?) ќе го варираат сите балкански уметности. Па и литературата!
Балканските писатели што директно произлегле од тие први заграѓанети генерации, но и генерациите на нивните проследувачи (синови и внуци), според овој архетип ќе ги градат безмалу сите свои женски ликови! Во сите литературни жанрови, оттука и во драмскиот, женските ликови ќе служат за да се персонализираат (илустрираат?) ислкучиво оние две традиционални вредности на патријархалниот свет: мајчинство и честа. Дали ќе звучи премногу фројдистички ако се заклучи дека балканскиот маж – дури и кога е писател! – во секоја жена (дури и во сопствената!) пред сè ја бара и сака да ја најде мајка? (Психоаналитичарите ова го нарекуваат примарната нарцисоидност). Дали – оттука – пишувајќи ги своите женски ликови – балканскиот писател најдобро ги пишува оние мајчинските?

2018-08-21T17:21:51+00:00 март 1st, 2002|Categories: Критика, Литература, Блесок бр. 25|