Гец и Маер

Гец и Маер

(извадок од романот)

Понекогаш победата се состои во признавање на поразот, но не во мојот случај. Порадо ќе јурнам кон ветерниците, па дури и да се стари и трошни, какви што се сега Гец и Маер, ако се живи. Никогаш не сум ги видел, можам само да си ги замислувам. Повторно сум на почетокот. Ете во што се претвори мојот живот: тапкање во место, непрекинато враќање, постојано започнување. Еден од оние три животи кои напоредно ги живеев, а можеби и четврти. Останатите и понатаму ме посетуваа, непроменети, па се будев како Гец, или Маер, желен по работа, а легнував како тринаесетгодишно момче кое се подготвува за бармицва и ги повторува зборовите на јазик кој му жеже в грло. Никој од моите роднини во логорот не одговараше на описот на тринаесетгодишно момче, и не знам од каде се појави тоа овде, ниту пак кој живот нему му припаѓа. Гец и Маер, исто така, не можат да ми помогнат. Да ги помневме сите тие лица, велат тие, немаше да можеме да се сетиме на ништо друго. Момчето продолжи да се појавува, и во една прилика, наместо моите, убаво ги видов неговите дланки. Цврсто ја стегаше шолјата со млеко и беше жеден. Се наоѓаше во мене и оној ден, кога на учениците со од возбуда пискав глас им предложив наредната среда да ја минеме со практична настава. Иако помислата дека нема да одат во школо веќе ги беше фрлила во восхит, сепак сакаа да знаат за што ќе станува збор. Момчето во меѓувреме исчезна, па морав јас да одговорам. За разликата меѓу стварноста и уметничкото дело, реков, ама и за сличноста на мигот од реалноста и плодот од мечтаењето. Чесно се изнатрчав тие денови. Требаше да се обезбеди автобус, да се соберат пари од учениците, да се подготви рутата, да се приберат мислите. Последното најтешко ми паѓаше, признавам. Потоа на семејното стебло, во едно зафрлено катче, ја пронајдов далечната братучетка Матилда, која умрела 1929 година. Никогаш не дознав ништо за неа, како да била дел од некоја семејна тајна. Не го открив ни нејзиниот надгробен споменик на Еврејските гробишта, вклучувајќи го и запуштениот ашкенаски дел. Заради неа ги обиколив и Еврејските гробишта во Земун, иако никој од моите роднини не живеел во Земун, се разбира со исклучок на оние месеци кои ги минале во логорот на Сајмиште. И така, внимавајќи Гец и Маер да не забележат нешто, си раскажав себеси дека сиротата Матилда умрела при пораѓај. Момчето кое тогаш се родило, и кое од моето грло ги извлекуваше крцкавите хебрејски зборови, потекнуваше од нејзината вонбрачна врска со човекот кого таа не го издала. Момчето го доби името Адам, а Матилда, небаре смртта не беше доволна, беше турната во длабокиот бунар на заборавот. Нејзините фотографии се искинати, старите школски тетратки изгорени, облеката подарена на добротворни друштва. Како се случило Адам да не се најде на списокот на белградските Евреи, тоа навистина не го знам, но неговото име не било впишано на повиците делени во почетокот на декември 1941 година. И покрај тоа, и покрај советите од тетка му кај која тогаш живеел, Адам на седми декември навечер, пред да си легне, го спакувал својот мал куфер. Со малку долна облека и синиот дебел џемпер, понел и бела кошула и црни пантолони, спремни за бармицва, и две јаболка, кои ги зел од креденецот во кујната. Едното од јаболката подоцна, во логорот, ќе му го одземе некое непознато момче, заканувајќи му се со ќотек ако заплаче. Не заплакал. Сето тоа им го раскажав на учениците додека се возевме со автобусот низ градот. Зборував преку шоферскиот разглас. Микрофонот го држев во десната рака, додека со левата ги притискав хартиите со белешките. Во нив не се наоѓаше ништо што не го знаев наизуст, требаше само да ме храбрат. Чудна е таа верба во хартијата, небаре историјата е само трага од мастило, небаре хартијата е поиздржлива од сè останато. Значи се држев до тој сноп од листови, како оној крадецот кој ја зграпчил тиквата, тврдејќи дека само сакал да се спаси од силниот ветер. Стоев расчекорен, цврсто стоејќи на двете стапала, за да ја одржувам рамнотежата во автобусот кој се лулаше како чамец, и кој на ова место слободно можам да го наречам Ноевата арка. Доколку дуваше некој ветер, не го чувствував. Додека зборував, возачот си потпевнуваше за себе, низ заби, постојано истиот рефрен, така што во мигот кога момчето со тетка си тргна кон камионот, морав да го замолам да престане. Неволно се согласи, иако после тоа повремено потсвирнуваше. Не се сите возачи како Гец и Маер, тоа мора да се каже. Кај нив точно се знаело кога е време за песна, кога за свирка, кога за јодлување, но должноста била над сè, и заповедта, па дури и да е искажана во облик на молба, мора да биде почитувана. Овде започнало сè, реков кога стигнавме до Улицата Џорџ Вашингтон, во која тогаш се наоѓала Специјалната полиција за Евреи, иако е подобро да се каже, додадов, дека овде сè се завршило. И, се разбира, продолжив, сега е ведро и сончево, но морате да си ја замислите декемвриската темнина, студеното утро, трепетот кој го обзема телото. За последен пат ја заклучиле влезната врата, го подигнале багажот и тргнале. Адам стоел и гледал како тетка му го завртува клучот и ја притиска кваката, а потоа, кога се оддалечила, го исправил искосениот праг. Сигурно барем во еден дел од себе знаеле дека никогаш повеќе нема да се вратат овде и дека најверојатно тргнуваат по патот по кој веќе тргнале нивните мажи и татковци, но му се противеле на тоа, што се гледало по нивниот ôд, прекинуван од нагли сепнувања, краткотрајни бегства од вистината. Бегале од себе, надевајќи се дека онаму каде што се упатиле ќе стигнат како некој друг, и дека, додека оние другите одат кон зградата на Специјалната полиција, тие ќе се вратат кај своите циклами и саксиите крај прозорците. Единствено Адам бил присутен со целото свое битие, зашто и да сакал, немал на што да се дели, немал на што да се врати. Го држел својот мал куфер, подготвен конечно да тргне во светот. Возачот тивко засвирка низ стиснати заби. Повеќе наликуваше на шиштење отколку на свиреж, но го препознав рефренот. Сега ме интересира, реков во микрофонот, што би направиле вие да сте на негово место? Тишината се истури низ автобусот како вода плисната од леген. Дури и возачот се заврти. Чекав. Прва прозбори девојката со долга руса коса. Ги тргна шишките од над очите и рече дека би го понела својот хрчак, дека не би можела да ја поднесе помислата дека Киро, тоа е веројатно името на хрчакот, ќе остане без неа. Мојот живот без Киро, додаде, не би бил ништо. Веднаш се огласија и останатите. Се покажа дека моите ученици поседуваат цела зоолошка градина, и дека не би се согласиле да ги напуштат своите домови, доколку не ги следат нивните пци, мачки, папагали, канарии, желки, зајаци, колонии од мравки, богомолки. Богомолки имаше момчето со коњскиот кок ги чувал во тегли а понекогаш ги пуштал да се борат. И возачот се огласи: тој бил гулабар. Жал ми е, реков, но упатствата се јасни и дозволуваат само облека, постелнина, сува храна за три дена, такви нешта. Па тоа е нечовечно, извика девојката со русата коса. Овој пат не ги потргна шишките и очите бесно ѝ искреа меѓу прамените. Ако вака продолжиме, си помислив, дури и ќе ме пријават на Друштвото за заштита на животни, а на глас реков: Тоа е разликата за која сакаме да позборуваме, тој факт дека стварноста и понатаму ја замислувате како уметничко дело во кое имате можност на избор, додека во вистинската стварност нема избор, во неа мора да се учествува, од неа не може да се исчекори и да се стапне во нешто друго, не постои ништо друго освен даденото, сакале или не, што значи дека мора да почувствувате како ве освојува студот, дека морате да знаете, барем со еден дел од своето битие, дека никогаш веќе нема да се вратите, дека никогаш веќе нема да ги видите своите миленици, и дека во вашите соби, онакви какви сте ги оставиле, наскоро ќе влезат луѓе, на кои ниеден од вашите спомени, ниедна од оние ситници за кои се грижите, нема ништо да им значат. Девојката со русата коса почна да плаче. Липаше и шмркаше, со горниот дел од дланката си ги бришеше солзите. Адам, меѓутоа, не плачел. Се качил во воениот камион, седнал на подот од летви, го обгрнал куферот. Околу него се тискале жени и други деца, и во тој метеж, опкружен од возбудени гласови, почувствувал сигурност каква што никогаш дотогаш не беше запознал. Посакал камионот што поскоро да тргне и возењето да трае што подолго. Камионот навистина наскоро тргнал, како што реков, но возењето не траело толку долго колку што Адам посакувал. Низ отворот на церадата видел луѓе во редица, потоа сè побргу почнале да одминуваат згради, ќе блеснел по некој излог, ќе се покажел дел од руини. Му реков на возачот дека можеме да продолжиме понатаму. Возачот кимна со главата, го заврти клучот, го помести менувачот, го притисна педалот за гас. Девојката со русата коса веќе не плачеше. Ѕуреше во подот, и ако добро видов, ја гризеше долната усна. Требаше порано да ѝ дадам марамче, сега беше доцна. Ги раширив нозете, настојувајќи да одржам рамнотежа, но колку и да се трудев, не успевав да престанам да се лулам, небаре високо над нив газам врз растегната, лабаво затегната жица. Се разбира, реков во микрофонот, патот по кој сега одиме не е оној пат по кој тие оделе, но крајниот исход е ист: после градот доаѓа мост, после падините и стрмнините се отвора рамнина. Велат, продолжив, дека рамнината смирува, во што има вистина, иако тоа повеќе важи за оние кои во неа живеат отколку за оние кои во нозете носат барем навестување на нерамна подлога, зашто тие, како некакви сувоземни морнари, не умеат да одат по тоа спокојно пространство и се сопнуваат, дури и кога пред нив нема никакви препреки. Завртете се, им реков кога автобусот пристигна на мостот, и погледнете како градот се оддалечува и во исто време се затвора, и како, иако не се помрднува од место, всушност веќе го нема. Сите ученици се завртеа, почнаа да ѕиркаат над наслоните од седиштата, дури и возачот неколку пати погледна во ретровизорот. За тоа би можело да се зборува како за физичка болка, реков, како некој да ви кине парче кожа од телото. Чув неколку извици на гадење, но никој не се заврти кон мене. Зјапаа во Белград, небаре секој миг ќе исчезне. Единствено Адам останал мирен, чучнат во својот агол, недопрен од општото возбудување, воздишките, липањата. Ако нешто чувствувал, тогаш тоа било возбуда заради патувањето, па тој дотогаш немал никаде патувано, па уште и со куфер, и почнал да мисли на книгите кои ги имал читано, на Децата на капетанот Грант и Низ пустината и прашумата. Неодамна дури беше почнал и да пишува приказна за едно момче, слеп патник на брод кој тоне некаде во Атлантскиот океан. Заедно со неколку морнари се спасува во чамец без ниедно весло, без храна и вода, и тука застанал и никако не можел да го смисли продолжението. Тогаш помислил дека тој, всушност, е слеп патник во камионот, и дека можеби во тоа патување се крие и одговорот. До душа, реката преку која минувале не била баш океан, но водата е вода, зарем не? Сите се сложија. Некои работи едноставно се прифаќаат, не е потребно големо убедување. Кога камионот преминал на другиот брег, Адам помислил на голем град, сиот од стакло, во кој се огледува бескрајното синило на небото. Стварноста на Сајмиште, се разбира, беше сосема поинаква, но не помалку возбудлива од онаа која едно тринаесетгодишно момче си ја замислува. Станувал рано наутро, треперел во стројот, ја вкусувал водникавата чорба, гледал како ги носат мртвите, а сепак во некои мигови не можел да ја придуши среќата во себе, што присуствува на сето тоа. Знаел дека ја доживува најголемата авантура на својот живот и не сакал да пропушти ниту една нејзина појава, иако впрочем не се разликувал од момчето во чамецот кое зависело од каприцот на морските струи. На Адам му биле нејасни струите кои го влечеле, но можел да ја почувствува нивната сила, и набргу сфатил дека не може да им се спротивстави. Но, што се случи, праша ученикот во карирана кошула, со неговите молитви? Не спомнав никакви молитви, одговорив во микрофонот, туку реков дека се подготвувал за бармицва, верското полнолетство. Навистина тоа го реков. И тој навистина тоа го правел, мислам, во себе го повторувал или го шепотел делот од Петокнижјето кој требало да го прочита на хебрејски. Не верувам дека го разубедив ученикот во карирана кошула. Во тие години сомнежот е нивната единствена константа. До душа, кога станува збор за тоа, Гец и Маер во тој поглед не се разликувале многу од нив. Им верувале единствено на припадниците на германската раса, сите останати во кој било миг можеле да преминат на страната на противниците, ако веќе не биле таму. Непријателот умее да се појави на најнеочекуваното место. А ние стигнавме на Сајмиште. Пред тоа минавме меѓу хотелите и деловните згради обградени со стакло, сосема слични на оние од мечтаењата на Адам, а кои да кажеме, никогаш не им паднале на памет на Гец и Маер, иако безброј пати го возеле камионот низ тој крај. Тие помислувале на нешто друго: на своите родни места, изгубени некаде, претпоставувам во германските или австриските планини. Но, нема потреба од брзање, Гец и Маер ќе се појават во вистинскиот миг, нема сомнеж во тоа. Прво на учениците им зборував за организацијата на логорот, не, прво шетавме во тишина, им дозволував да го почувствуваат просторот, ги подготвив на нивниот некогашен изглед, па дури тогаш почнав да зборувам за организацијата на логорот, условите на сместувањето, дневниот распоред, работилниците, за живите и мртвите. Стоеја во круг околу мене, цврсто збиени, небаре се плашат од некакво оддалечување. До тогаш секако знаеја дека се наоѓаат на пат без враќање, но надежта и понатаму ги спречуваше навистина да поверуваат во тоа. Нема сомнеж дека за тоа придонесуваше и зеленилото, густото зеленило кое го опколуваше Сајмиште од сите страни, така што од далеку човек беше убеден дека се приближува до шумичка, а од близу, кога ќе се навлезе во мрежата од сенките, можеше да се помисли дека е тоа парк, до душа малку запуштен, но сепак парк. Затоа полека го избришав тоа зеленило, го тргнав секој лист, ја собрав секоја гранка, сè додека не остана ништо освен голи трошни згради, сместени во празнината. Ништо не е пострашно од празнина, ништо не е поприсутно од отсуството. Всушност, им реков, и Адам така се чувствувал: бил овде, а всушност го немало, како што логорот и покрај пренатрупаноста бил сочинет од празнина, во која секој чекор одекнувал како чекан врз наковална. Дали разбирате за што зборувам? Не разбраа. Ме гледаа и трепкаа, како што луѓето трепкаат кога ќе ги изненади ненадејниот удар на ветрот или продорот на сончевите зраци меѓу облаците. А што би направиле доколку побарав да слушнам како им ѕвечкаат забите, им кркорат цревата, им шкрипат зглобовите? И Адам го слушал сето тоа, кај другите и кај себе, особено ноќе кога морал да ја загризе перницата за да го сопре штракањето на забите и да се склопчи како топка за да го потсмири завивањето во цревата. Дење сè почесто се превиткувал од силниот грч кој му го раскинувал стомакот како челична клешта, но ни тогаш не престанувал да гледа околу себе, зашто некој морал сето тоа да го види и запамети, секое понижување, секое бегство во лудилото и повлекувањето во мечтаење, секоја измрзнатина и модринка од ударите со кундак или со чизма. Но, зошто, рече девојката со очилата, кога на крајот го чекала, мислам, кога знаел, мора да знаел, дека после сето тоа единствено следи… Не ја доврши реченицата. Не можеше да го изговори зборот „смрт“, небаре со тоа ќе си го одземеше животот. Гец и Маер сигурно би ја разбрале: ни тие не го употребувале тој збор, туку зборувале за „преселба“ или „обработка“, служејќи се со оној поместен нацистички речник во кој ништо не е она што јазикот обично го изразува, туку нешто друго, стварност која се одигрува во координатите на нестварното. Памтењето, реков, е единствен начин да се победи смртта, дури и кога телото е принудено на исчезнување, особено тогаш, бидејќи телото го следи патот на разноличната материја и се врти во бескрајниот круг на преобразбата, додека духот останува во проѕирниот облак.

Превод од српски: Елизабета Линднер

2018-08-21T17:20:50+00:00 февруари 23rd, 2013|Categories: Проза, Литература, Блесок бр. 88|