IV. Фрлени среде ѓубриште

#13 Би можела врз основа на своите сеќавања да го реконструирам списокот на вечните теми на кои мојот татко, во своите размислувања често се навраќаше. Разговорите со Петлевски тогаш ќе се преточеа во некој вид речник на проблемски точки што го преокупираа. Тука ќе се најдеа поимите како судба, слободна волја, сликарски авантури, романтичен занес, самотија во општеството, историја и индивидуален талент, но и тематизација на односот каков што се воспоставува на пр. Меѓу уметноста и цивилизацијата, различите медиуми, сликарството и филозофијата, уметноста и сеќавањата, уметничката етика и уметниковиот еготизам, естетиката и политиката. Покрај описот на втонетата генерација во монструозниот духовен и политички терор и прогонство на која и самиот ѝ припаѓал, Петлевски во своите записи додава: Мојата генерација беше сопрена, но сепак не успеаја да ја индоктринираат. Не бевме оптоварени со болшевичката заклетва, размислувавме со своја глава и го чекавме вистинскиот момент. Меѓутоа, тој вистински момент за сликарот Петлевски дошол прерано со оглед на објективната состојба во средината во која живеел и творел. #7Времето на креативниот подем на татко ми настапи пред кревањето на железната завеса. Поклопувањето со тековите на тогашната современа уметност се случило без дослух со модата, речиси спонтано, а препознавањето што уследило од другата страна на политичката завеса било само потврда за правилноста на онаа насока по која младиот сликар се запатил, непоколеблив во својата чиста и благородна намера. Сведок на студентските демонстрации во Париз, Петлевски во кусо време успеал да види незадоволство кај една друга и поинаква генерација на млади луѓе, која силно му се инаетела на полицискиот кордон. Наоѓајќи се во јаз меѓу едно такво доживување од една страна и искуството на неговата генерација, принудена да развие тивки системи за одбрана од манипулација, Петлевски ја изградил мислата за егзистенцијата како состојба на фрленост среде ѓубриште. Сепак, во тие темели, колку и да се препознава темната проценка на личната и генерациска положба во просторот и времето, метафората за фрленост среде ѓубриште, впрочем се однесува на идеите, а дури во помала мерка, на луѓето. Сè што е истрошено, неминовно завршува на ѓубриште, запишал, а во следните неколку реченици го изразил својот страв од духовниот утилитаризам. При тоа мислел на потрошливоста на идеите престорени во темпорални пораки, со приведени цели, наменети за одредено време, ситуација, насочени само за еден момент кон човека, а не кон човештвото во целина. #12Ја разликувал идејноста од слободниот свет на идеи, што се спротивставуваат на злоупотреба и со своите взаемни односи творат убавина низ мноштво бескорисни склопови, токму како во уметноста. Таквото размислување не можело да остане без последици на ниво на сликарската поетика на Петлевски: тој не беше задоволен од модернистичкиот императив на Новото, кое настанува со трошење на старите уметнички засади, со нивното безусловно, дефинитивно надминување и фрлање врз ѓубриштето на историјата. Од друга страна, немал доверба ниту во рециклажа на идеите на начин на кој подоцна тоа ќе го прокламираат модернистите. Тежнеел кон слика која во себе како генетски код ја носи сета историја на уметноста, а при тоа се остварува како нов, изненадувачки појавен облик, како самосвоен, модерен артефакт. Симптоматична е следната изјава: Тоа не е влијание, тоа е нормален континуитет на европското сликарство, започнувајќи од класиката, преку ренесансата до нашите дни. Затоа не изненадува што еден нестручен набљудувач, последното масло на платно на мојот татко – Изгор – го нарекол рембрантовска апстракција. Веројатно, тој во тоа дело го препознал генетскиот код на европската традиција на сликање. Впрочем, како поинаку да се објасни мистериозноста на силното делување на апстрактните слики врз необразуваните гледачи што никогаш пред неговите слики не ја почувствувале потребата да ја изговорат онаа позната реченица што обичните луѓе секогаш ја кажуваат при средба со модерната уметност: И јас би го можел тоа.

V. Авантуризам и романтичарски занес

#6 Пишувањето биографски белешки за мојот татко беше можност за ретроспекција, но и за ревалоризација на минатите постапки и одамна завршените животни избори од позиција на човек кој го знае исходот. Бев млад, верував, негував надеж дека никаква политика, ниту демонска сила не може да го спречи она што Господ ни го дал. Тој мој романтичарски занес ме крена над реалноста и ме ослободи од секаква присила вон уметноста. Уметноста ми беше спас, одбрана и гаранција за сето што требаше да уследи (што го носев во себе, го посакував и за што сонував). При ова си приспомнувам за една интересна споредба што татко ми по потреба ми ја повторуваше секогаш кога ќе почувствував малодушност: Талентот не е паричка за да испадне од џебот. Понирањето во сликарскиот медиум за него претставуваше патека на која наоѓаше спас од дневните уцени и идеолошки принуди на средината во која што живеел. Татко ми беше инелектуалец оддаден на промислување на книжевноста и музиката. Тој беше човек што читаше филозофски дела, наместо само да ги држи на полица, а додека сликаше му се препушташе на инстинктот на творењето, го чувствуваше императивот на делувањето лишен од непосредната намена. Тој императив го нарекуваше судба во уметноста, бидејќи, ќе признаете, талентите не се распоредуваат меѓу луѓето според законот на демократијата. На сопствената дарба ѝ приоѓал како кон кобна константа чиј иманентен таинствен развој го надминува педагошкиот оптимизам и човековата бескрајна доверба во напредокот преку учење. Судбинското делување на талентот манифестирано со наизменични чувства на блаженство и проклетство, Петлевски го нарекувал романтичарски занес. Кон таа одредница додал наводници од перспектива на човек што ја прифаќал болеста како наближување на смртта. Иако мерата на својата дарба ја доживувал како судбинска даденост, за него самиот чин на сликање беше авантура: Секое ново платно ми претставува ново искушение, неизвесност, чиста авантура. Јас не ѝ го знам крајот на сликата. Кога сликам, тоа не значи дека ќе насликам. Обично почнувам да работам истовремено на неколку платна, а може да се случи да довршам само едно, или ниту едно. Извесноста во уметноста не е за пофалба. Петлевски првенствено го интересираше ликовноста како авантура со боја или линија, при што нагласуваше дека на уметникот му е потребен ист интензитет на инспирација и иста енергија да го исполни платното како и хартијата, зашто на почетокот и едното и другото претставуваат само белина. Петлевски не сметаше за битно да ги истражува психолошките состојби, туку дозволуваше да биде воден од императивот на ликовниот медиум низ непознат крај. Тој пејсаж со интерес го истражуваше одејќи како на аџилак кон некое одредиште што силата на уметноста го поместила од хронолошката оска на движење, во времето на вечноста. Мојот татко работеше како пред него да стои сето време на светот. Веруваше дека играта со оние бескорисни нешта што ја прават уметноста убава, никогаш не може да биде завршена. Дозволуваше, ликовноста во секоја слика природно да го води низ станици слични на местата за аџилак. Ако во тие имагинарни градови во текот на сликањето ќе наидеше на дружбата на мртвите сликари – со нив ќе ја започнеше играта што во потрага по трансисториската модерност не ги признава границите на вековите. Во тој контекст треба да се протолкува децидираната изјава: Мене не ме интересира состојбата, мене ме интересира вечноста. Не душевноста, туку ликовноста. #10Мојот татко често знаеше да каже дека, ако ништо друго, тогаш човек може сам да си одбере дружба за себе. Во младоста сметаше дека таа вечна млада дружба на мртвите класици не го остава сам ниту тогаш кога, разочаран во луѓето, се повлекувал во себе. Од перспектива на крај на животниот пат, татко ми ја истакнуваше и другата страна на таквиот избор – тешката судба на осаменоста. Податокот дека во шеесеттите другарувал со Макс Ернст, само го илустрира времето што повеќе не може да се повтори – светлиот момент на европските модернисти кои ја грабеа последната прилика за разговор во кафеана, зашто насетуваа дека наскоро ништо повеќе нема да биде како порано.

Во црната тетратка, меѓу неговите записи, инаку со јадровит и одмерен стил, пронаоѓам извадок што се издвојува од целината со чувствителна обоеност: Годината 1950 беше година на конечно исполнување на мојата единствена желба – бев примен на Академија по големи перипетии. Се исполни мојот сон, се исполни сонот на Мајка ми да се школувам за животописец. Потоа, сè друго во врска со Академијата зависеше – единствено и исклучиво – од мене и мојата дарба. Истата 1950 била за Петлевски и година на сублимација на сето најлошо. Тоа пред сè се однесувало на општата атмосфера на страв и политички прогони, но и на непријатност и физичката пропаст на личната позиција на мојот татко во процепот меѓу две култури, два менталитета и два јазика, стегнати со силата на социјализмот во иста челична тупаница во која умирале од давење не само поединци, туку и цели народи. Полна страница на своите сеќавања ги исполни со опис на разбиените сништа: Започна најтешкиот период на мојот живот исполнет со егзистенцијални проблеми нерешливи и за малку кобни. Губењето право на стипендија и живеење во студентскиот дом било последица на бесот на македонската бирократија што го подала понатаму во рацете на хрватските службеници: Со верижна реакција го изгубив правото на точкички со кои купував леб, без службени документи станав илегалец во Загреб, изложен на полициско малтретирање тогаш, кога оној што има добиваше повеќе, а бескуќникот се казнува затоа што нема дом. Бев уморен, гладен, тешко болен. Разочаран и лишен од надеж. Барајќи го Јулие Кловиќ, сликарот Петлевски го сретна полицаецот. Сепак, веќе во 1955. во рацете му е дипломата на загрепската Академија. Станува соработник на мајсторската работилница на Крсто Хегедушиќ, што најпосле му овозможува добри услови за сликање: светло, простор и материјал. Беше тоа место за сликање и сликарско приговарање, место на елитно другарување што мојот татко најчесто го избегнувал. За него работилницата пет години била место за работа врз самиот себе, можност за сликарска интроспекција, што, парадоксално, ќе го доближи до светската сликарска дружба веќе 1959., кога добива награда на првото Биенале на младите во Париз, градот што тогаш за прв пат го посетува повикан од организаторот. Мајсторската работилница е место каде што Петлевски ја запознава сликарката Бисерка Баретиќ. Таа негова средба со мојата мајка ќе потрае сè до исполнувањето на ветувањето што гласи: Додека смртта не нè раздели.
Вториот париски престој, овозможен од наградата на Биеналето го доведува Петлевски во раздобјето од 1960-1961 во самиот врв на европските ликовни движења. Умира татко му. На неговата прва самостојна изложба во галеријата Лаклоше 1961 се наоѓаат делата настанати во париската соба. Во 1963 ја приредува својата втора самостојна изложба во Париз, ги одбива бројните понуди на галеристите и за секогаш се враќа во Хрватска. Загреб станува место на неговата намерна изолација. Патувањето им го препушта на своите слики. Делата му донесуваат награди, кружат во светските постави, повеќе пати се враќаат во Париз, заминуваат на меѓународните биенала во Сао Паоло, Венеција и Токио, се излагаат на првото триенале во Њу Делхи, од Лозана му ја донесуваат наградата на Швајцарија за апстрактно сликарство, патуваат во Њујорк, Мексико Сити, Кејп Таун, Рио де Жанеиро, Стокхолм, Осло, Хелсинки, Амстердам, Атина, Лондон, Виена, Барцелона, (…) Една негова слика изложена во изборот на дваесет дела на значајни автори на дваесеттиот век на аукцијата за сирачиња во Галеријата Бо-Арт во Париз, постигнува вртоглава доларска цена за која сведочат некои пожолтени писма на благодарност. Петлевски со своите дела е застапен во Националниот музеј на модерната уметност во Париз и во Музејот на модерната уметност во Њујорк, Јоханесбург, Каракас, во Националната галерија во Прага, Музејот за уметност и историја во Женева, но и во други бројни музеи и галерии во Загреб, Скопје, Белград, Сараево, Љубљана, како и во неколку големи светски приватни уметнички збирки. Со секоја година е сè подоследен во своето повлекување. 7.7.77 е датум што го пронаоѓам на поштенскиот печат на една разгледница што татко ми ја испратил од Делфи, меѓутоа, тоа патување не треба да се смета за привремено исфрлање од загрепското лежиште, зашто всушност се работи за духовно патување по античката трага, патување во пресрет на Хомер што се материјализирало сосема случајно. Упаѓав час во бездна, час во бела пустелија, запишал, сеќавајќи се на предвременото излегување од телото: во почетокот на 1985 преживеа клиничка смрт, историјата на пропаста низ која минувал од најраното детство била зачудувачки долга. Малата Црна визија што ја доврши неколку недели пред фибрилацијата на срцето, се разликуваше од Црната визија од крајот на шеесеттите. По 1985 сето време со кое располагаше го сметаше за подарено. Секогаш сликаше стоејќи или во одење, час привлечен од магнетот на платното, час одбиен од него. Болеста, во осумдесеттите, го седна на маса. Затоа не треба да зачудува што во тој период настануваат повеќето цртежи. Кога во 1989 привремено го губи видот, од очај го спасува вербата во третото око. Покрај датумот 27. јануари 1997 би требало да напишам: КРАЈ. Не ми е лесно да го сторам тоа, па ве молам да преминете во левата колона. Овде ќе го додадам уште следното: навикнат на смрт пред смртта, полесно ќе се одвоеше од животот да не мораше да го напушти оружјето на беспримерната љубов. Заради таквата љубов себе си се сметаше за човек роден под среќна ѕвезда. Мојот татко само рече дека му е жал. Не му беше страв.