Некои драмски читања на Балканот

/, Театар/Филм, Блесок бр. 24/Некои драмски читања на Балканот

Некои драмски читања на Балканот

Во македонската понова драмска книжевност, особено онаа што може да се определи како постмодерна, се појавија многу интересни согледувања – нови читања на Балканот. Постмодерната перспектива, со нагласеното начело на цитатноста и комуникацијата со традицијата и наследството, што од нејзин аспект подразбира слободно надоврзување на целокупната светска ризница, даде мошне интересни обиди за превреднувања на балканскиот мит, согледан од мошне широка перспектива, збогатен со многу искуства, што се користат како поврзувачки материјал, како индиции и специфични надоврзувања на најразличните искуства, собрани во огромната светска библиотека. Доволно е да се спомене веќе парадигматичниот Балканот не е мртов, или уште повпечатливото Буре барут на Д. Дуковски, два типични постмодерни текста кои го отсликуваат јадрото на балканската проблематика, која ни љубовта не може да ја извлече од закрвените односи, односно ситуацијата на буре барут, спремно секој момент да експлодира. Горан Стефановски Балканот го чита и како дупло дно, но и како бескрајни баханалии во кои татковците си ги јадат своите деца, започнувајќи бесмислени војни, кои не му користат никому. Женски прилог за ноќта, Немушт јазик на Блаже Миновски се необични слики на Балканот, но Балканот е отсликан и во Чија си и Грев или шприцер на С. Насев. Во случајов, од големиот број текстови во кои на разни начини му се пристапува на комплексниот проблем на Балканот, се определивме за драмското читање на Балканот на Венко Андоновски.
Андоновски некако пророчки започнува со една денес мошне актуелна проблематика – проблематиката на тероризмот, на кој во Адска машина, му дава поширока смисла на битна меѓучовечка релација, во која секој го угнетува и тероризира другиот, барајќи пред себеси најразлични оправдувања, при што врвен аргумент е традицијата (како и во Буре Барут на Дуковски).
Следната драма, Бунтот во домот за старци е драма за побуната, за желбата за промена на состојбите: побуна за пристоен ред на нештата наспроти анархичната слобода на постарите генерации, која заради личните интереси доведува до тотален хаос. Тука особено на удар е подложена слабоста на интелектуалците и нивните премислувања како да ги реализираат принципите на слободата. Таа ситуација ја искористуваат примитивците и ги наметнуваат своите сфаќања за редот на нештата. Односно – благородните, но радикални залагања на идеалистите, како по правило, секогаш ги искористува некој друг, некој примитивен толкувач кој ги поедноставува работите до крајни граници за да дојде до основната цел – до власта, а не до слободата. Оваа тема колку што е Балканска, толку е и општа и вечна (во една прилика направивме паралела помеѓу делата на С. Мрожек, Д. Јанчар и В. Андоновски).1F Во оваа драма клучна е критиката на конзервативизмот и традиционализмот на нашата, секако, балканска средина, симболично изразени преку сценографијата на фрижидерот во кој се сместени сите протагонисти. За Андоновски овој конзервативизам не е само политички, туку и културен, и интелектуален, бидејќи општеството преку своите институции ги конфекционира младите, ја гуши нивната творечка оригиналност и слобода. (Или, како што вели Андоновски, на Балканот се почнува војна заради променет стих на народна песна).
Во словенскиот ковчег,
актуелната балканска реалност е изразена со симболот на ковчегот. Но, за разлика од претходното значење на традиционализмот, значењето на ковчегот овде не е негативно. Тој симболизира еден одминат свет – словенското митолошко минато, сказните и легендите, но уште повеќе еден словенски менталитет, обременет со желба за бегство во минатите соништа, судир со реалниот, суров свет (опширно елаборирана во есеизираниот дијалог на два лика – Змија и Кукла).
Станува збор за еден свет виден како свет на сенки и прашина. Дел од тој свет е и приказната/митот за Змејот што краде девојка, врз која се гради целата драма, на тој начин што приказната е предадена на две нивоа – во претставата, во оригиналната, митолошка форма, и во современи услови, оживеана од главните протагонисти. Еден модерен Змеј (Змија – кој сега е трговец со дрога и проституција) искористува една модерна девојка (Бела), а младичот – јунакот (Кукла), попусто се обидува да ја спаси. Вториот дел на приказната – за детето што со јаболко си го наоѓа вистинскиот татко – од една страна го открива идниот сонувач, продолжувач на магијата на словенскиот ковчег – на словенската традиција и словенскиот менталитет, кој секогаш се раѓа повторно, но од друга страна – открива една наша (балканска, словенска) слабост – постојано да го бараме нашиот татко/идол, смисла надвор од нас, некаде во светот кој секогаш ни се чини поубав од нашиот сопствен.
Тоа е драма за пропаста на типичните стари словенски вредности, за чувствителноста што води кон пропаст, затоа што луѓето со такви одлики се неснаодливи, неотпорни во еден материјализиран, расипан свет, во кој се борат за човечност и љубов.
Во драмата Кандид во земјата на чудата, докажаниот постмодернист Андоновски својот драмски текст го надградува на друга основа, односно се обидува Балканот повторно да го согледа низ друга призма. Овојпат тоа е Волтеровиот Кандид, едно од најпознатите дела на францускиот ениклопедист. Волтер (Франсоа Мари Аруе, 1694-1778) делува во периодот кога кај филозофите е мошне распространета идејата за популаризација на новите филозофски идеи за човекот и за општеството и со цел тие да станат делотворни, т.е за да се приближат науката и филозофијата до народот, своите погледи и размислувања ги прават литерарни, што значи дека филозофите своите идеи не ги излагаат само во научни расправи, туку и во романите, новелите, писмата и памфлетите.
Волтер го пишува Кандид во 1759 година, и доживува огромен успех и критики истовремено. Карактеристично за просветителската филозофија, која е елаборирана во овој роман, е дека во прв план избиваат проблемите на човекот, неговото сознавање, моралот и среќата. Наспроти дотогашниот метафизички пристап, од филозофијата се бара да биде од непосредна корист на човекот, кој сосема е осамостоен и веќе станува срж, цел и мерило на сè. Науката, уметноста, а особено постоечките општествени установи се изведуваат пред судот на разумот, па доколку не може да се докаже нивната рационалност, го губат правото на постоење. Просветителскиот рационализам ги наведе луѓето да мислат дека можат да се најдат сигурни патишта за преобразба на светот, па така филозофијата добива мошне значајна улога – да раководи со преуредувањето на стварноста.
Уште во Филозофските писма од 1734 година Волтер ја открива моќта на книгата како оружје во служба на слободата, против нетолеранцијата, мракот и апсолутната власт. Подоцна тој ја открива оригиналната форма на филозофската приказна/расказ (conte philosophique), жанр во кој спаѓаат и Задиг или судбината (1748), Микромега (1752), и, секако, Кандид или за оптимизмот (1759). Во обемниот опус на Волтер што се состои од борбени филозофски дела, памфлети, богата кореспонденција, филозофската приказна зазема посебно место служејќи му како средство за популаризација на неговите идеи. Во романот Кандид, преку шематизираните ликови и целокупната постапка Волтер ја илустрира, т.е ја пародира филозофијата на оптимизмот. Преку структурата на романот, базирана на конвенциите, клишеата и на метафориката на тогашниот роман (авантуристички, сентиментален) – што претставува пародија на романескното (тука обилно се користи улогата на случајот, мистеријата, чудесното, се акумулираат опасности и перипетии, ориенталниот декор, двојни препознавања, стилизација на карактерите и шематизација на нивните реакции), т.е преку ваквиот однос кон жанрот и стилот што ги мрази, Волтер ја пародира сиромаштијата на овој вид, но и одредени филозофски идеи.
Прва на неговиот удар е изложена филозофијата на оптимизмот, чиј носител во романот е Панглос. Преку овој лик Волтер ја вулгаризира, а со тоа ја исмева теоријата на Лајбниц за raison suffisante, (доволна причина), што значи дека секој ефект претпоставува една неразбирлива причина која го објаснува. Комичното произлегува од тоа што „ниедна причина не може да биде апсолутна, доволна“. (За Кандид, меѓутоа, доволна причина за сите негови постапки е Кинегонда. Или, како што мошне сликовито се толкува оваа идеја: бајонетот е доволна причина за смртта на илјадници луѓе во воените судири).
Преку разните ситуации и земји низ кои поминува, кај Кандид, кој израснал во „најдобриот од сите светови“ (аристократскиот дворец во Вестфалија), постепено се разнишува оптимизмот, заснован на учењето на Панглос. Покрај деградацијата на романот и романескното, всушност преку неа, се доаѓа до деградација на сонот, на оптимизмот. Станува збор за интелектуалната трансформација на младиот херој Кандид, чиј идеал се наслонува на илузијата. Пародијата на сентиментално-авантуристичкиот роман се заокружува со сцената на конечното пронаоѓање на Кинегонда и бракот со неа – но тоа не значи достигнување на идеална среќа – затоа што Кунегонда не само што има бурно минато, туку е остарена, огрдена и просто – неподнослива. Се работи, значи, за една сосема различна идеја од романенскното клише: победа на тривијалната реалност над романескното прикажување на вечната љубов, која низ сите перипетии поминува чиста и неосквернета, а вљубените остануваат постојано млади и убави, недопрени од надворешните настани низ кои се принудени да поминат.
Едно од клучните прашања во романот, исто така произлегува од филозофијата на Панглос. Бидејќи, според него, нема ефект без причина, се поставува прашањето – зошто е создаден човекот? Разјаснувањето на ова прашање, на крајот на романот Волтер го назначува со две клучни параболи: параболата на дервишот и параболата на градинарот. Дервишот смета дека тоа не е работа на човекот и тој не треба да се меша во божјите работи, затоа што Господ го создал човекот и тој ќе се грижи за него, а човекот треба да молчи, да живее во мир и да го јаде својот леб… да го остави светот да си оди како што си оди. т.е. да се помири со она што му се случува и да не бара одговори. Тоа е најдолната точка на песимизмот на Кандид.
Параболата на мудриот старец се состои во тоа дека секој треба да си ја копа својата градина. Овој старец, преку својот личен пример, е единствениот што му нуди на Кандид животна смисла: да се живее од плодовите на својата работа, со што се надминуваат трите лоши принципи што го мачат човекот: досадата (неактивноста), порокот и потребата.
Моралот на градината, за кој се определува Кандид, значи осуда на карикираните илузии во рајот на земјата – родната Вестфалија: благородништвото, љубовта и метафизиката, и свртување кон економската и социјалната улога на земјоделието. Дури и Панглос, кој мора да му се покори на Кандид, се обидува, ако не да ги промени своите гледишта, барем да ги прилагоди на оваа нова состојба – така што се обидува и метафизички, врз база на една библиска референца, да ја протолкува потребата од работата.
Филозофската приказна/роман на Волтер претставува оригинална структура со која ја изразува несовршеноста на светот. Со употреба на елементи на тогаш модерниот авантуристички, пикарски и сентиментален роман и нивните средства постигнува демистификација на жанрите, но истовремено и на животот. Пред се докажува дека идеалите/идеалните општества, но и човековата среќа, се химери.
Особено е интересна позицијата на нараторот. Во романот постои дистинкција помеѓу авторот (Волтер) и нараторот. Делото е претставено како превод од германски, со што станува збор за постапката на бришење на авторот, што одговара на надминувањето на класичниот вкус: фикцијата не се осмелува да се покаже како таква, и затоа зема изглед на реалност на (пронајден) ракопис, претставен како автентичен. Фиктивниот карактер на делото е избришан во полза на веројатноста, а истовремено, на овој начин Волтер ја избегнувал опасноста од цензурата. Од денешна перспектива тука откриваме типична постмодерна постапка.
Со вака постигнатата дистанца помеѓу авторот и делото (трето лице го предава ракописот), се добива впечаток дека нараторот не е инкарниран во ниеден лик. Значи, фикцијата изгледа како објективна реалност, претендирајќи на вистинитоста на сведоштвото („имаше во Вестфалија…“) Овој ефект на објективизација дозволува инверзија на презентацијата и реалноста.2F
Фантастичната приказна на романот е тесно поврзана со политичката историја, со економијата и со социјалните прилики на векот во кој настанува романот. Таа служи како придвижувач на идејата, како врска помеѓу метафизиката и формите на тиранијата чии жртви се филозофите и Волтер. Тој се наслонува на имагинарното, на утопијата, за да постави многу актуелни прашања.
Интригата е атемпорална, но Волтер уфрла многу референци што упатуваат на актуелните настани. Ваквиот пристап му дава на читателот невообичаен/необичен начин на гледање на познатите факти.
Во Кандид се содржани повеќе „лекции“, поуки или укажувања: пред се тогаш мошне актуелната пресметка со црквата – свештенството и црковните институции, борбата на христијаните со сектите и со другите религии, инквизицијата, хипокризијата на црквата, но и истакнување на апсурдноста на војната, револт против злото. Наспроти тоа – нагласено е неговото залагање за мир, толеранција и акција.
Како најзначајна обично се истакнува пораката на романот: да се обработува својата градина, што пак се смета како одредено стеснување на хоризонтот на Волтер, односно не се совпаѓа сосема со неговата природа. Во последната глава од романот цел еден систем од знаци ја одредува неговата смисла: заеднички живот на припадниците од повеќе религии (муслимани и христијани) – според Волтер, таквата толеранција е можна откако ќе се напуштат догмите во полза на практичните доблести.

#b

1. Н. Петковска: Побуната против редот на нештата во драмите „Танго“ од С. Мрожек, „Големиот брилијантен валцер“ од Д. Јанчар и „Бунт во домот за старци“ на В. Андоновски. Словенечко-македонска конференција, Љубљана, 25-26.10.2000
2. Michel et Jeanne CHARPENTIER: CANDIDE. VOLTAIRE, Paris, Ed. Fernand Nathan, 1989

АвторНада Петковска
2018-08-21T17:21:52+00:00 јануари 1st, 2002|Categories: Осврти, Театар/Филм, Блесок бр. 24|