Од Гутенберг до ИнтеЛнет

/, Литература, Блесок бр. 24/Од Гутенберг до ИнтеЛнет

Од Гутенберг до ИнтеЛнет

(кибер-теориите на Михаил Епштејн и Умберто Еко)

Насловот на овој есеј е чиста компилација. Токму така: се потпира на два значајни текста во кои се изложени два занимливи концепта. Едниот му припаѓа на италијанскиот семиотичар Умберто Еко и ја проследува историјата на писмото, а другиот – на рускиот литературен теоретичар Михаил Епштејн и може да се смета за манифест на еден транскултурален начин на мислење. Двата концепта ги инкорпорираат поставките на модерниот дијалогизам, чии почетоци лежат во Бахтиновата теорија за двогласносноста на зборот, но надополнети со теориските и философските погледи на Јулија Кристева, Ролан Барт, Мишел Фуко и Жак Дерида, тие денес ја добиваат својата слика во моќната идеја за хипертекстуалноста.
Но, да видиме кои се допирните точки на двата текста и што тематизираат тие.

Умберто Еко

Наспроти радикалните тези од шеесетите години на 20 век, изнесени од страна на Маршал Меклуан (Marchall McLuhan)1F и оние од почетокот на деведесеттите на Роберт Кувер (Robert Coover)2F, некаде во ноември 1996 год., Италијанската Академија за напредни студии во Америка, му овозможила на познатиот семиотичар Умберто Еко да одржи интересно предавање. Насловено „Од Интернет до Гутенберг“, тоа расправа за улогата и значењето на печатениот медиум и влева оптимизам за иднината на книгата. Но, неговата одбрана на писмото како техничко помагало кое го поттикнува мислењето, не ја оспорува важноста на електронските медиуми. Напротив. Иако, одамна веќе не живееме во страв дека азбуката ќе го убие помнењето – како што тврдеше Платоновиот Сократ во „Федар“, дека со ширењето на непотребни информации, книгите ќе нè оддалечат од врвните вредности (Eco:Блесок16) – денес сме сведоци дека постојат многу пософистицирани и покомплексни средства и техники од класичната Гутенбергова галаксија, чиј линеарен модел на размислување е притиснат од еден многу поризоматичен медиум (електронскиот). Но, иако е на добар пат да стане сликовно ориентирана и да ја потисне писменоста, нашата цивилизација е, сепак, цивилизација на пишуваниот збор: „Компјутерот е, пред сè, азбучен инструмент – нè уверува Еко – По неговиот екран се движат зборови и за некој воопшто да може да користи сметач, мора да биде способен да чита и да пишува. … Луѓето кои ја минуваат ноќта во водење бескрајни Интернет разговори, во принцип работат со зборови…“ (Eco:Блесок16). Значи, компјутерскиот екран е идеална книга која не подразбира само нов и дезорганизиран простор на читање, туку бара и појава на еден „схизофреничен“ организам, на едно вкрстено (а не линеарно) гледање на означителите. Вистина, тоа не го оспорува оној традиционален миметолошки концепт на мислење, произлезен од линеарната логика на печатарската преса, но го заменува со друг, многу поглобален начин на восприемање и разбирање на писмото. Признавале ние или не, денешниот концепт на писменоста ги разнишува темелите на класичното логоцентрично искуство. Подразбира такви хипертекстуални поетики кои опфаќаат повеќе медиуми и кои создаваат една мултидимензионална отворена мрежа. Но, сонот за „отворениот текст“ на Умберто Еко не ги порекнува законите на „конечниот“ свет на книгата, оти Гутенберговата галаксија не може да биде заменета, туку само надополнета со можностите на една нова, Визуелна галаксија, отворена за бесконечен број размислувања. „Единствениот апарат што дозволува создавање бескрајни текстови, постои веќе со милениуми и се вика азбука“ (Eco:Блесок16), нè потсетува Еко. Затоа, денес, на пишувањето гледаме како на игра. Тоа е инсеминација: семè и семе; „вкрстување“ кое создава една нова категорија (која – од страна на Ричард Докинс, авторот на книгата Себичниот ген – е наречена) мемеса3F и која, освен подражавањето карактеристично за традиционалната мимеса, го подразбира и умножувањето.
Можеме ли веќе да претпоставиме дека денес, тезата за модерниот дијалогизам почива на една нова наука за текстот, на една нова историја на мислењето видена како историја на текстовите, како културно заснована историја на развојот?
Пред да одговориме на ова прашање, ќе се потсетиме на што нè научија моќните теории за текстот.

Текстот – дело во движење

Текстот постои само во чинот на настанувањето, тврдеше Ролан Барт. Неговото подрачје беше подрачјето на знаците, неговата логика – бескрајната игра на означителите. Таа го постави зад границите на доксата и го направи парадоксален (Bart: 1986; 183).
Јулија Кристева го виде текстот како систем од сложени врски. Го опиша како нелинеарен модел, како структура од параграматички мрежи. „Терминот мрежа, велеше таа, ја заменува едногласноста… и сугерира дека секоја целина (секоја секвенца) е производ и почеток на еден плуривалентен однос“ (Kristeva: 1969; 123). Изграден од анонимни цитати и референции, текстот за француските постструктуралисти, стана мрежа од кодови, „стереографски плурал“ кој ги доведе во дијалошки однос читањето и пишувањето. Во тоа вечно ткаење, субјектот се претвори во „пајак, кој се раствори во градителското лачење на сопствената мрежа. Ако сакаме неологизми – велеше Ролан Барт – тогаш теоријата на текстот можеме да ја наречеме хифологија“ (Bart: 1975; 86). И така. Во светот на мрежите, природата на текстот стана интердисциплинарна, а литературата – интертекстуална: традиционалната рецепција беше доведена во прашање. Текстот веќе не можеше да биде само јазик, туку и писмо – трага од разлики во кои постојат остатоци од едно архи-писмо кое Дерида го нарече différAnce4F. Тој веќе не можеше да се нарече ни структура, туку отворен бесконечен процес на структурација5F. И додека новите (хипертекстуални) поетики го структурираа на модерен начин, долгата историја на писмото настојуваше да го ограничи со моќта на линијата. Но текстот веќе не можеше да се задржи меѓу кориците на книгите. Прерасна во „отворено, плуривокно дело“, во повик за мноштво интервенции (Еко: 1965; 55), во „прираст на информации“ (Еко: 1965; 87), кои го направија просторен и отворен за нов вид рецепција, оти тој веќе не потекнуваше од еден единствен извор, туку од мноштво источници, чиј хетероген систем на мислење ја наруши праволиниската историја на писмото. Дали со ова, временската линија на традиционалното пишување влезе во еден „безизлезен лавиринт“, во нелинеарниот cyber-простор чија интерактивна и повеќегласна технологија ја воздигна плуралоста на дискурсите?
Одговорот на ова прашање ќе го побараме во проектот на Михаил Епштејн.

#b
1. „Гутенберговата галаксија“ (“The Gutenberg Galaxy”) на Маршал Меклуан (Marchall McLuhan).
2. Американски писател, инаку професор по креативно пишување на Универзитетот Браун во САД. Познат е по есеите: „Крајот на книгите“ (“The End of Books”, The New York Times 1992) и „Хиперлитература: романи од компјутер“ (“Hyperfiction: Novels for the Computer”, The New York Times, 1993).
3. По аналогија на терминот ген (genes), англискиот зоолог-генетичар Ричард Докинс поимот мем (memes) го креира како „единица за пренесување на културата“, којашто „се пропагира и реплицира себеси низ процесот на комуникацијата“ – (Себични ген, Вук Караџиќ, Београд, 1979, 241-255). Аналогно на ова, во разговор со Евгениј Шкловскиј, Михаил Епштејн ќе констатира: „Еден таков таинствен шепот, од уво во уво, ја составува и културата, но од каде доаѓа, дали од гените или од генијот, нам не ни е познато…“ (http://www.russ.ru/ist_sovr/99-05-24/shklov.htm).
4. Différance како хетерономно искуство на разликите во чинот на пишувањето, како производ на самата разлика во текстот; différance – како целосна хетерогенизација на текстуалната пракса и на нејзината плуридимензионална артикулација.
5. За разлика од (lisible) текстовите наменети за читање, Ролан Барт разликуваше (scriptible) пишувачки текстови, кои претставуваа урнек за продуктивност, непрекината сегашност; нè претставуваа нас самите во чинот на пишувањето, велеше Барт (Roland Barthes: S/Z, Editions du Seuil, Paris, 1970, p. 5). Наспроти монотоната сингуларност на првите, плуралноста на „пишувачките текстови“, се чинеше толку мистериозно и пожелно. Таа го поттикнуваше сонот за перформативните писатели и критичари од кои ниту еден не можеше себеси да се прогласи за главен, оти сите можеа рамноправно да учествуваат во нејзиното создавање.

2018-08-21T17:21:52+00:00 јануари 1st, 2002|Categories: Критика, Литература, Блесок бр. 24|