– уметнички рефлексии на аделфичкиот мит
во европскиот и балканскиот литературен контекст –
Кој не се диви и не се чуди за овој век,
како се устроени овие времиња
за преумножување на гревовите наши?
(Слово на Јован Златоуст)
Кога се во прашање тајните и табуите кои – без оглед на временските дистанции – постојано нè вџашуваат, обземени од дијалогот со самите себеси и со светот се прашуваме дали толкувањето на митовите – траги оставени во времето – не престанале да биде предизвик за нас самите?
Темата на која ѝ го посветувам овој дискурс, веројатно, ќе побуди контроверзни размислувања. Без сомнение, зашто од сите облици на љубов во едно современо и цивилизирано општество, можеби единствено уште инцестуозната е таа која предизвикува зазорни чувства, па затоа не е чудно што многумина одбиваат да говорат за неа. Сфатена како една од најкарактеристичните категории на престап, таа лесно може да предизвика злоупотреба на авторитетот на говорникот, но кога станува збор за корпусот литературни дела што во рамките на светската и европската уметничка продукција го третираат токму овој феномен, мора да признаеме дека сме соочени со импозантни естетски остварувања. Доволно е само да се присетиме на асоцијациите што ги буди во нас големата античка трагедија за митот на Едип, или библискиот мит за Лот и неговите ќерки, па да ни стане јасно дека без оглед како во уметничката традиција бил применет овој екцентричен феномен, за многу авторски имиња тој прераснал во неодминлива литерарна инспирација. Еве што во оваа насока вели пасионираниот иследувач на митовите за љубовта, Дени де Ружмон: „Кога подобро ќе ги запознаеме митовите што нè искушуваат, кога ќе откриеме од каде доаѓа и каде нè води нивната логика, ќе бидеме, веројатно, подготвени на личен ризик, одговорно да ја прифатиме љубовта и да се свртиме кон самите себеси. Можеби ќе бидеме слободни да сториме и нешто повеќе од тоа“1F.
Но, за да можеме да ја сфатиме мрачната логика на инцестот и да ја согледаме безумната сила на оваа еротика ќе треба, прво, да научиме да ја читаме и толкуваме скриената моќ на митовите.
1.0. Роден во полемиките меѓу светото и профаното (табу – темите и нивното сквернавење), инцестот прераснал во една голема литерарна тема на која ѝподлегнале многу славни имиња. Во митовите како колективни дискурси 2F на кои им останал непознат поимот индивидуален субјект 3F, тие виделе апсолутен „праурнек“ за своите литературни остварувања. Затоа, кога станува збор за една прецизна митоанализа, толкувањето на митските трансформации и нивните парадигматски вредности, редовно ќе имплицира дијахрониска перспектива. Но, односот меѓу митот и литературата е базиран на една „секундарна граматика“. За неа важат зборовите на Клод Леви-Строс 4F. Според него, митот е говор кој делува на едно повисоко рамниште на кое смислата успева да се „одлепи“ од лингвистичкиот темел на којшто настанал самиот мит.
Но, како и да е, во рамките на современите литературни остварувања, инскрипциите на митовите покажуваат дека авторите на овие дела успеваат, на свој сопствен начин, да се одлепат од оригиналната семантичка димензија на еден таканаречен „mythe de référence“ 5F. Но, иако нивните текстови претставуваат рефлекс на нешто што е веќе создадено во литературата, тие сепак содржат и нужен минимум енергија за сите наредни пресоздавања, зашто целта на еден метатекстовен субјект не е оригиналот како матрица, туку трансформациите на неговите составни делови. Но, со оглед на тоа што уметничките надоврзувања се најчесто интенционално обоени, за овие литературни дела ќе речеме дека се резултат на конфронтацијата 6F со системот кого можеме да го подведеме под поимот традиција.
Сфатена како парадигма на меѓутекстовни надоврзувања и синтагма на некои меѓутекстовни односи, традицијата не е прост збир од текстови, ами збир од сите виртуелни односи што постојат меѓу текстовите. Од тие причини, за оваа студија ќе бидат битни прашањата кои го третираат односот на некој парадигматичен и некој претходен текст, но пред да преминеме на нивното толкување во рамките на балканскиот контекст, ќе кажеме неколку збора и за рефлексиите на инцестуозниот мотив во европската литературна традиција. Во таа смисла, ќе биде корисна една мала дигресија.
2.0. Колку за илустрација, ќе започнам со Џон Форд, значаен драматург од времето на англискиот ренесансен 7F период, кој во својата „психопатска трагедија“ Штета што е блудница, со голема психолошка уберливост ја обработува темата за родоскрвната љубов меѓу братот и сестрата и нивниот нужно трагичен крај. Во оваа насока, внимание заслужува и мрачната драма Манфред на лордот Бајрон, за кого се мислело дека во тоа време одржувал скандалозна врска со својата полусестра Августина, потоа Гетеовиот роман Вилхем Мајстер, новелата Сојот на Велзунзите и романот Избраник на Томас Ман, или Човек без својства на Роберт Музил, Ана Сорор на Маргарет Јурсенар и ред други извонредни уметнички остварувања кои го обработуваат токму аспектот на инцестуозната љубов меѓу братот и сестарата. Но, ако се запрашаме за причината која ги доведува во близок асоцијативен контакт длабинските реторики на овие неоспорни естетски креации, тоа сигурно ќе биде аделфичкиот мит како нивна архетипска матрица.
Сепак, кога станува збор за еден потесен културен контекст, како што е балканскиот простор на пример, логично ќе биде настојувањето на ова истражување да ги утврди и лоцира уметничките почетоци на овој феномен.
2.1. Насоката на оваа проблематика нè води до една античка трагедија во која за првпат во светската уметничка литература, е иницирана драмата на инцестот. Станува збор за Есхиловата трагедија Молителки 8F во која женскиот пород на владетелот Данај одбива да се омажи за машкото поколение на неговиот роден брат Ајгипт, отфрлајќи ја на тој начин можноста за исполнување на родоскрвен грев меѓу братучедите од прво колено. Омразата на Данаидите кон Ајгиптовите синови, предизвикана од нивното настојување да изнудат венчавка со своите братучетки и против нивната волја, е толку голема што ќе доведе до масовно убиство на првата брачна ноќ. Но, историските проучувања во рамките на Балканот укажуваат дека античката уметност го презела овој мотив од асиро – вавилонските или египетските митови, што упатува на фактот дека во литературата постои еден вид симбиоза на култури и мотиви, но појавувајќи се отпрвин на медиевалистичките рабови на несвесното овој феномен како симбол од антиката, се проширил и во балканската орална традиција.
Значи, уште од раното средновековие, оптоварени со стари митолошки спомени, балканските народи го опеале мотивот за недозволената љубов меѓу братот и сестрата. Како неодминлив пример во оваа насока може да ни послужи популарната средновековна хагиографија за византискиот светец Павле Кесариски 9F, со која балканската граница на инцестуозниот мотив не само што се поместува кон VI век на византиската литературна традиција, туку и уште подалеку, во старите космогониски митови за андрогинот. Како поткрепа за транзитивноста на овој феномен, макар и во рудиментарна форма, ќе ја споменеме во рамките на српскиот фолклор и песната за Наход Симеон – инцестуозна рожба од брат и сестра – базирана на елементите од споменатава општохристијанска хагиографија.
Нема сомнение дека творби со родоскрвни содржини се јавиле и во фолклорот на другите балкански народи, но кога станува збор за усното творештво кое ги има предвид барањата на средината, битно е да се спомене и улогата на превентивната цензура на заедницата. Како минимален степен на комуникација меѓу културите, како механизам наречен „прекинување на лошиот сон во последен миг“ 10F, таа ни уверува дека реактуелизацијата на поетските елементи во фолклорната традиција се јавува во значително помала мера одошто во индивидуалната и ни дава за право овој мотив на родоскрвна љубов да го именуваме како заедничка балада на балканските народи.
2.2. Но, ако се задржиме на македонската и албанската усна традиција, или – уште потесно – на македонските верзии од епот за Болен Дојчин и Лепа Ангелина и албанските верзии на баладата за Константин и Дорунтина 11F, ќе забележиме дека во некои современи уметнички остварувања базирани врз примерите од народната традиција, е направен специфичен напор да се обработи мотивот на родоскрвната љубов. Прашање е само до која степен авторите на тие дела успеале да ја трансформираат фолклорната матрица и да ја акцентираат недозволената љубов? Еве го одговорот.
Работејќи над идејните решенија на новелата Кој ја донесе Дорунтина 12F, албанскиот писател Исмаил Кадаре на овој мотив му посветил една специфична уметничка обработка. За разлика од народната балада, мрачната тајна за латентната и мистична љубов на братот кон сестрата тој ја сместил во дискурсот на Госпоѓата Мајка, или уште попрецизно, во нејзината преписка со благородникот Карл Топија. Тие не само што ја виделе Константиновата чудна и натприродна приврзаност кон сестра си Дорунтина, туку сите негови посесивни и љубоморни сцени ги протолкувале како латентна „склоност“ кон инцест. Сепак, разврската на интригата Кадаре ја ориентирал во една друга насока: отстапувајќи од матрицата на народната балада, избегнувајќи ја на еден софистициран начин и темата на перверзии, авторот на оваа новела успеал да го демитизира аделфичкиот мит и да направи апологија на „бесата“ со која, три години мртвиот Константин се обврзал пред својата мајка дека ќе ја врати сестра си. Така, инцестот до кој можело да дојде во текстот на албанскиот писател, заправо е оставен на маргините од новелата.
Но, за разлика од него, двајца современи македонски драмски писатели ќе внесат нова содржина во специфичната обработка на оваа тема. Подгревајќи ги сомневањето во вредностите на животот и поткопувајќи ги установените морални вредности, тие ќе инсистираат на еротската и инцестуозната димензија на гревот. Но, бидејќи во драмите на Георги Сталев 13F контемплативно – асоцијативната обработка на овој мотив останува во рамките на дилемите и траумите што ги отвора етиката како животна категорија, истражувањето на инцестуозниот мотив ќе го насочиме кон драматизација на Благоја Ристески.
3.0. „Митот, легендата, понорниците на соништата, социолошките статистики и новинарските хроники, докажуваат дека инцестот, привлечен за едни, одбоен за други, егзистира како сеприсутна можност во рамките на човечкиот сензибилитет. Би можело да се каже дека тој за поетите брзо станал симбол на сите сексуални страсти кои, ако се потиснуваат, казнуваат или прикриваат, стануваат уште пожестоки… Токму на најстрмните карпи, најсилно се длаби далгата“ – вели Маргарет Јурсенар во својот поговор кон романот Ана Сорор14F, но во драматизацијата на Благоја Ристевски, по примерот на најдобрите антички трагедии, мотивот на инцестуозната љубов е транспониран во повисоки сфери.
Ќе кажеме веднаш: во уметничката обработка на Лепа Ангелина не станува збор за некаков неинтенционален однос кон содржината на народната епска песна зашто, крајната цел на нејзиниот автор не е негирањето на традицијата, ниту пак дистанцирање од старите митски вредности, напротив, си се сведува на едно таканаречено позитивно надоврзување на веќе познат мотив. Еве што ни откриваат настаните во драмата:
Подготвувајќи се за одбрана на градот, Болен Дојчин – славниот заштитник на Солун – наумил под мраморните плочи на црквата Света Недела да го пронајде знамењето на врховникот словенски, Перун. Во еден миг на машка страст тој посегнал по честа на Светицата – пазителка на храмот, па навлекувајќи го на себе гневот божји, паднал проколнат од тешка клетва: „болест да боледува си додека сестра не си земе како маж што зема жена“. А, бидејќи „нема бекство од проклетство“, исполнувањето на божјата казна ќе биде клучниот момент кој ќе ја развие фабулата на оваа драма.
Така, префрлајќи се на лирската половина од текстот, во дискурсот на велелепниот женски лик, авторот на трагедијата Лепа Ангелина не само што успеал да се постава над критичката цензура на заедницата, ами трансформирајќи го прототекстот – класичниот еп за Болен Дојчин – потврдил дека индивидуалните литературни остварувања од овој тип, се заправо, сведоштво за беспаќата, дилемите и траумите низ кои поминало човештвото. Но, проклетството за кое станува збор во драмата на Благоја Ристески, всушност, не постои. Постои читателот како субјект на спознавањето за кого евидентна станува жртвата.
Пред да се согласиме со констатацијата на Миодраг Павловиќ15F според кого жртвувањето како појдовен, културен и симболички чин е мотивирано од некоја психолошка, религиозна или инстинктивна побуда, ќе кажеме дека за централните ликови во оваа драма, саможртвата на сестрата Лепа Ангелина е еднаква со чинот на дарувањето. Сфатена на тој начин и изразена преку една недозволена форма на љубов, таа претставува специфичен напор – преку повторното раѓање на суштество од ист епски тип, да се овековечи пресоздавањето. Но, бидејќи модерната цивилизација е си помалку чувствителна за древните симболички пораки, останува отворено прашањето до каде, всушност, досегаат митските рамки на нашата егзистенција?
Имајќи ја предвид драмата на Ристески – дејството и нејзините централни ликови – можеме да кажеме дека, иако современа, таа ги има сите димензии на митско легендарна, но и покрај тоа што ни е добро позната судбината на онаа забранета форма на љубов, си поочигледно станува дека во Лепа Ангелина таа не е ниту соблазна, ниту декадентна – можеби во неа најмалку се говори за инцестот и еросот, а повеќе за страста втемелена во Филиа или Агапе – оти не станува збор за обична плотна љубов како во Софоклевиот Едип, на пример, ниту за платонскиот мит за двете половини на едно битие во постојана потрага по својот загубен дел, ами за искупителната моќ на гревот сфатен како покајување, како темелен пораз на секоја страст. Па дури и да се согласиме дека ѝ прилега смртта затоа што не може да се сообрази со општествениот кодекс на заедницата, љубовта во драмата на Благоја Ристески претставува повеќе божествен напор за умножување на животот, одошто негова негација. Тогаш, сосема е логично што за својата уметничка креација авторот одбрал токму таков крај: во инцестуозниот расплет на оваа драма, Трагиката ја изедначил со логиката на Митот, а Еросот го откупил со помошта на Агапе.
Но, постои еден парадокс кој се провлекува низ целата нејзина содржина. И тој е суштински. Дотолку повеќе, што може да се сведе на една обична реченица која не само што прозвучува парадоксално, туку и застрашувачки. Според логиката на актерите во драмата, гревот со грев се искупува!, тогаш – ако нелогичното преминува во логично, а прекршокот на табуто во искупување на гревот – се поставува прашањето што е тоа што може да се доживее како грев во драмата на Ристески?
Кога по примерот на некоја архетипска матрица, гревот и страдањата стануваат универзални, зборовите на Ферид Мухиќ совршено ја отсликуваат сета човечка историја: „Секој маж и секоја жена од создавањето на светот, до денес, повеќекратно, дури неброено повторно се љубат во крвно сродство. Ако Адам и Ева беа единствените од кои луѓето водат потекло, тогаш инцестот веќе во вториот биолошки циклус (децата на Адам и Ева) морале да создадат инцестуозен брак од прв степен!“16F. Така, формиран на границата меѓу тежината на престапот и саможртвата, инцестот во Лепа Ангелина нема да претставува ништо друго, освен симболички чин на возвишени емоции. Токму од тие причини, овој редок модел на сестринска љубов17F ќе го доживееме – не како обично општење меѓу спротивни полови, туку како пример на саможртва која во текстот создава свој сопствен простор и своја сопствена логика, еднаква на првобитното културно делување.
Меѓутоа, парадоксот на саможртвата содржи и извесна метафорика. Таа ни говори дека самиот чин на принесување жртва пред олтарот на честа не е залуден, зашто Ангелина пред себеси го има ликот што треба да го умножи (за три месеци таа раѓа три красни сина на кои судбината не им е позната, но имплицитно може да се насети). Еве што открива нејзиниот дискурс:
Јас горда мајка сум на трите сина, мојта дика, од брата ми утроена слика. Дојчин сестрината рана, тој не умре, или од мртвите стана кога синовите му ги родив и замина во нив на три страни… да го учи светот на доброто, на убоста, да го пази од долното, од грубоста… 18F
Овој, по малку митски пример ни уверува дека жртвените обичаи од подсвеста на модерниот човек – оној, од истекот на 20 век – не исчезнале, зашто склоноста кон жртвувањето, или ако сакате – саможртвувањето, е некаде длабоко во нас самите и само го чека мигот на своето појавување.
Имајќи ја предвид оваа драма, се прашувам, како е си уште можно да се пишуваат трагедии со жена во главната улога кога се знае дека хероизмот сфатен како активност, не е женска одлика. Зошто ја потенцирав оваа размисла? Го реков тоа од причина што во драмата на Ристески, Ангелина не прави ништо, таа практично и не дејствува (освен што му се препушта на проклетството), таа, заправо, повеќе трпи одошто врши некое дејство и тоа го прави инстинктивно, како резултат на некоја надреална љубов, љубов како жртвување како огорченост кон судбината која ја обесчестува и понижува. Но, додека од една читателска дистанца тоа можеби навистина и изгледа така, од аспект на дискурсот сето нејзино дејствување е, всушност, исцрпено во монологот како симбол на нејзиното „негативно херојство“. Колку за илустрација ќе ги наведам клучните зборови на овој женски лик:
Значи јас сум таа избраната меѓу сите сестри, меѓу сите жени, вековите долги да ги спои и усклади во грев бескраен, грев што трае над времето. Еднаш мајка со сина си, сега сестра со брата си… Не, не чекајте крик да крикнам толку гласно јас да викнам за да чујат небесата, та над мене боговите… Зар не гледа никој од вас да си брате дамна сестра има, сестра Ангелина, бестелесна, надсетилна, оти брату од сестрата тело не му треба, оти сестра не е тело туку мисла чиста… 19F
Ако ја прифатиме оваа изјава и низ призмата на библискиот грев го отфрлиме концептот за „женското согрешување“, треба ли постојано да си го поставуваме прашањето за неговата природа? Веројатно не, зашто од аспект на Лепа Ангелина согрешувањето е резултат на Волјата божја, на Силата која ги содржи, истовремено, и забраната на сквернавењето и религиозниот императив како христијанска форма на љубов.
Хозе Ортега20F има право кога во зборовите на Св. Августин наоѓа поткрепа за делувањето кое самиот тој го нарекува „делување преку страдање“. Според него – нашата љубов е наша тежина; таа ни влече таму каде што самите ние, сакаме да бидеме одвлечени.
Отстапувајќи од народната верзија во еден неверојатен правец, Благоја Ристески во својата трагедија акцентот го ставил на аделфичкиот мит, но со јазичната и формалната страна на своето дело, со филозофската и искупителната тенденција на неговиот дискурс, тој не само што се оддалечил од него, туку успеал да воспостави и една нова димензија во светот.
Сепак, кога станува збор за овој инцестуозен мотив, мора да напоменам дека во рамките на балканските простори, неговите истражувања никогаш не биле целосни – дури и мојата замисла во оваа студија не доби такви размери – но вреди да се спомене, исто така, дека оваа недозволена форма на љубов на еден латентен начин е употребена уште и во романот на Милорад Павиќ21F. Станува збор за прикриената, опскурна, но сепак фатална љубов меѓу еден брат и една сестра што провејува на страниците од романот за Херонеја Букур и говори за трансценденталната моќ на овој феномен кој оставил силна трага во времето, оти човечките души, страсти и гревови, како што вели авторот на ова дело, пловат низ времињата, од внатрешната страна на ветрот и пренесени во иднината, како по некое непишано но препознатливо правило, завршуваат фатално.
#b
1. Denis de Rougemont, Mitovi o ljubavi, Beograd, 1985, str. 37;
2. Клод Леви – Строс нè уверува дека во митовите не мислат луѓето ами самите митови во луѓето и тоа без нивно знаење.
3. Индивидуалното по дефиниција не е мит.
4. C. Levi – Strauss, Struktura mitova, во: Strukturalna antropologija, Zagreb, Stvarnost, 1989, str. 218.
5. Попрецизно за овој проблем во трудот на Маја Бојаџиевска, Митот за андрогинот и модерниот роман: Вирџинија Вулф и Роберт Музил; (докторска дисертација достапна во ракопис).
6. Секој уметнички текст покажува тенденција да ги надмине законите на традицијата и да го промени системот од кого е дел.
7. Види: Рајна Кошка – Тот, Улогата, значењето и особеностите на женските ликови во англиската ренесансна драма; докторска дисертација – Фонд на Филолошкиот факултет во Скопје, 1997.
8. Прибјегарке во: Сабране грчке трагедије, Есхил, Софокло, Еурипид, Београд, 1988.
9. Настанувањето на Тиквешкиот зборник (16. век) е сврзано со Света Гора. Житието за Павле Кесариски забележано како Слово на Јоана Златоуст за душевните разбори, говори за двоен инцест – меѓу брат и сестра и меѓу мајка и син; (Тиквешки зборник, Скопје, 1987, стр. 78).
10. Исмаил Кадаре, Есхил и трагичното, Скопје, Култура, 1994.
11. Баладата за Константин и Дорунтина води потекло од Јужна Албанија, но според сознанијата на албанската фолклористичка наука нејзините верзии датираат од 9 до 11 век. Забележливо е дека ликовите во оваа балада имаат општохристијански имиња, но во некои географски локации се сретнуваат и верзии со исламизираните имиња Халил и Хајрие; (за потребите на ова истражување беа користени преводите на Агим Лека).
12. Ismail Kadare, Qui a ramener Doruntin, Paris, Livre de poche, 1990.
13. Товарот на гревот што ги измачува братот и сестрата е основната тема во драмите Болен Дојчин и Ангелина. (Георги Сталев, Драми, Скопје, Култура, 1980).
14. Marguerite Yourcenar, Ana Soror, Sarajevo, Svjetlost, 1990, str. 92.
15. Miodrag Pavlović, Poetika zhrtvenog obreda, Beograd, Nolit, 1987.
16. Ферид Мухиќ, Поет на гревот и милоста човекови – поговор кон драмата Лепа Ангелина, Скопје, Култура, 1996, стр. 121.
17. Взаемната љубов меѓу братот и сестрата, старите Грци ја нарекувале philia. Според зборовите на Ж. П. Вернан и П.В. – Наке, овој збор имал присвојна вредност и означувал близок роднина: “… пхилиа означува еден вид идентитет помеѓу членовите во една фамилија. Секој од нив претставувал за другиот едно алтер его, едно удвоено или умножено јас. Во таа смисла пхилиа се наоѓа во опозиција со ерос, со љубовната страст, управена кон некој “друг” различен од ‘’јас”, кон некој од спротивниот пол, од друга фамилијарна припадност…” – (види: Jean-Pierre Vernant, Pierre Vidal-Naquet: Mit I tragedija u antičkoj Grčkoj, Novi Sad, 1993, str. 106).
18. Б. Ристески, Лепа Ангелина, Скопје, Култура, 1996, стр. 104.
19. Б. Ристески, оп. Цит, 64-65.
20. Jose Ortega y Gasset, O ljubavi: meditacije, Sarajevo, 1989, str. 85.
21. Milorad Pavić, Unutrašnja strana vetra ili Roman o Heri I Leandru, Beograd, Prosveta, 1991 god; Priča o bratu I sestri (стр. 74) – содржи латентен љубовен триаголник меѓу сестрата Херонеја, братот Манасија Букур и поручникот Јан Кобал.