Дури и еден сосема површен поглед врз денешната состојба на теорискиот дискурс во Европа и светот покажува дека состојбата на тој дискурс денес е – постфилолошка. Кога велам постфилолошка, мислам на радикалното свртување што теоријата го направи од тесно-филолошките методолошки парадигми, од кои последни важни беа структурализмот и деконструкцијата, кон културологијата. Со културолошките студии, со семиотички жаргон кажано, се одвоивме од поединечниот филолошки текст и се упативме кон текстовите на културата. Тука се покажа, многу подрастично одошто врз примерите на поединечните текстови дека за да се разбере текстот на една култура, и уште повеќе, за да се разбере интеракцијата меѓу текстовите и дискурсите на две или повеќе култури, мора да се напушти зоната на филолошкото, реторичкото, структуралното. Не случајно, видни авторитети, како Михаил Епштајн или Славој Жижек се занимаваа, во еден добар дел од својата работа со границите на семиотичкото проучување на културата. Жижек, во добар дел од своите трудови се сврте кон Лакановската психоаналитичка постапка, за да го разгледа психоаналитичкиот потконтинент на културите. Емануел Левинас отиде чекор подалеку од психоаналитичкиот пристап: навлезе во чистата етичка теорија на инаку „нечистите“, хибридни идентитети. Хана Арент, под влијание на личните искуства, отиде уште подалеку – кај неа се тематизираат начините на прозиводство на лаги и „вистини“ околу идентитетите и нивниот асимилаторски, дури и геноциден меѓуоднос. И на теренот на англо-американската теорија овие интелектуални радијации оставија трајни последици. На пример, Фредерик Џејмисон, во култната книга Политичкото несвесно, која дојде по првичната, деконструктивистичка и анти-структуралистичка фаза изложена во Во занданите на јазикот, покажа дека идеологијата е хоризонт кој во интелектуалното размислување би одговорал на највисоките слоеви на атмосферата, за разлика од филолошките, лингвистички проучувања кои се однесуваат на стратосферата на културите. Несвесното влезе и во политиката. Во таа смисла, се појавија редица автори и круцијални студии кои го направија пресвртот од филологијата кон културологијата – Толкувањето на културите на Клифорд Гирц е само една од најпознатите.
Паралелно со сите овие насоки во кои се разбушави теоретската мисла, а кои имаа никулец во она што уште Лотман го именуваше како семиотика на културата/културите, па дури се обиде да му го омеѓи просторот преку поимот семиосфера, теорискиот дискурс тргна и по еден никулец скриен во пазувите на компаративната книжевност, а деривиран од чисто наратолошкиот термин гледна точка (point of view), односно фокализација, применет сега врз културите. Како една култура перципира друга? Колкава е улогата на стеротипите во семиолошкиот скрининг на една култура со друга? Прашањето беше загатнато уште во книгата Зен будизам и писхоанализа на Сузуки и Фром, каде културниот и културолошки судир меѓу Истокот и Западот беше даден како разлика меѓу две песни на западниот поет Тенисон и источниот – Башо. На една иста тема – цвет, тие различно поентираат. Иако и двајцата се насладуваат и ги опеваат убавините на цветот, Тенисон сепак го кине цветот, во духот на западниот прагматизам, а Башо го остава нескинат крај патот, за да можат и другите да му се восхитуваат, во духот на филозофијата „Светот, тоа сум јас“. Кога на оваа линија ќе се надоврзат уште и колонијалните искуства на некои колонизирани култури и постколонијалните размислувања за тоа што се случува во интеркултуралниот однос на потчинетиот и потчинувачот, се добива цела една серија книги, како што е Ориентализмот на Едвард Саид, но и расправите на Спивак, Хоми Баба и други. Круна на ова разбушавување се феминистичката и пост-феминистичката критика, кои вниманието го свртуваат на родовите односи како односи на супремација и доминација. И, конечно – неомраксизмот на еден Тери Иглтон, кој повторно ги враќа и филолошките и културалните факти во полето на идеолошкото, како нужен семиотички екран врз кој тие ја добиваат својата смисла. Нема никаква смисла овде да се споменува каква улога одиграа класичните студии за идентитетот и херменевтиката на субјектот (Фуко, Рикер), како и студиите за надзорот и казната (Фуко).
Сето тоа говори дека денес пост-филолошката состојба на теоретскиот дискурс е исклучиво филозофска. И не само што е филозофска, туку таа е веќе видливо навлезена во границите на филозофијата на политиката, односно во политиката на филозофијата. Самиот термин биополитика доволно укажува на нашата опседантост со центрите на моќ, со дискурзивните машини за производство на тие центри на моќ, но и за производство на вештачки идентитети кои потем служат за манипулација со масите. Уште Пјер Бурдје, во студијата Што значи да се говори, покажа дека дискурсите имаат институционално втемелена моќ, а Фуко ја разви таа теоретска вулгата до страшни, есхатолошки визии. Тука се и Хобсбаум, Балибар, Слотердајк и цела една дузина авторитети кои работеа на оваа инклинација на светската теориска мисла кон културологијата и политичката филозофија.
Во таа богата, почесна, супериорна теориска палета, еве, сега сместуваме и една македонско-хрватска книга. Станува збор за книгата Политика, култура, идентитет на истакнатиот кроатист, македонист и теоретичар Златко Крамариќ, и на неговата македонска колешка, македонист, филолог и културолог – Ангелина Бановиќ – Марковска. Во неа тие печатат еден заеднички, исклучително инструктивен предговор и по седум свои есеи. Крамариќ ги печати есеите: „Политика, идентитет, култура (во оптиката на Блаже Конески), „Историјата и наративите“, „Сите наши логори (или за одговорноста)“, „Меморија, историја, траума“, „Нација, идеологија, историја“, „Конструкцијата на идентитетот во хрватската и во македонската книжевност (врз примери од романите на М. Јерговиќ и на П. Авировиќ)“ и „За името и за идентитетот – врз примерот на македонскиот случај“. Ангелина Бановиќ-Марковска ги печати есеите: „Националниот идентитет и македонската интелигенција од почетокот на 20 век“, „Идеологијата и интелектуалците (трактат за должноста и вистината)“, „Тимос или логос; субјектот и идеологијата, човекот и власта“, „Од тоталитарна кон транскултурална јавна свест – дијалог на дискурси и епохи“, „Историја версус меморија (или зошто е потребна свест за историското наследство“, „Тешко премолчени вистини: граници, идентитети, ѕидови и мети на психички империјализам“ и „Паннационализам – транснационализам (политичкиот идентитет на Европа: AD – VENTURE?“.
Оваа книга е очигледно настан на годината во нашата култура, а верувам и во хрватската: не само затоа што се вклопува во сите претходно наведени, најактуелни методолошки парадигми и сјајни мислители, туку и затоа што во супштина претставува дијалошка книга за и на две култури – хрватската и македонската. Така, таа не претставува само дијалог на двајца интелектуалци со сродни методолошки културолошко-политиколошки инструменти, не само дијалог на две различни родови перспективи, туку и дијалог на две различни култури: едната, со средноевропска традиција и втемеленост уште од најрани времиња (а посебно од времето на Људевит Гај), и другата – свртена и кон Ориентот и кон Европа (избор на имитација или отфрлање на Европа, како што на едно место се вели во книгата), а растргната меѓу негатори на националниот идентитет од најблиското соседство. Првата, хрватската култура како културолошка метафора за Европа во која локалниот идентитет според критериумот „сличност“ се разменува за нешто глобално, а втората како културолошка двојна синегдоха – за Балканот и не-Балканот (што на крајот му излегува исто – затоа што двојната синегдоха по дефиниција е метафора).
Во своите есеи, авторите развиваат имплицитна меѓусебна расправа која делува симпатично особено околу тезата за „хибридниот“ идентитет како разрешување на напнатоста што се содржи во самиот поим на идентитетот, иако тоа не се традиционално спротивставени полемички позиции. Би можело дури, да се каже дека нивните текстови многу почесто се надополнуваат, одошто што се конфронтираат. Тргнувајќи од една Европска имаголошка позиција, во еден добар дел тие текстови се занимаваат со пост-југословенската и пост-социјалистичката (пост-комунистичка) стварност. Централен поим околу кој се плетат нивните извонредно бистри и луцидни, теоретски аргументирани размисли е – национализмот, односно националниот идентитет. Се доаѓа до фасцинанти, изненадувачки, иако за оние кои ги познаваат теориите – не и неочекувани сознанија, како што е она кое ја покажува истоветноста на концептуалните системи на комунизмот и национализмот. Дури, авторите, како Хрват и хибридна Македонка (свесни сме дека кога ќе кажеме „хибриден идентитет“ ние правиме тавтологија од типот „дрвено дрво“, но овде мислиме на двојното формално национално потекло на Бановиќ-Марковска, нешто што не му е генетски непознато и на авторот на овие редови), тврдат дека едиснтвениот можен расплет што можел да се предвиди уште во времето на СФРЈ – бил национализмот. Тие се повикуваат на АВНОЈ-скиот документ, од којшто може да се види дека освен братството и единството и заедничката победа против фашистичкиот окупатор, југословенските народи немале друг заеднички именител на идентитетот, и дека по распадот на тие дискурзивно создадени митови и колективни наративи, единствениот можен расплет бил – свртување кон сопствениот национализам, односно војна со крвав расплет.
Нивната книга не само што е филозофски фундирана со тврдењата на врвните авторитети кои се занимаваат со теориите за националниот и културниот идентитет, со поимите на границата и Другиот, со биополитиката и национализмот, туку е и извонреден трактат за одговорноста на интелектуалецот. Прашањата што Цветан Тодоров ги постави на оваа тема, откако ја напушти тесно филолошката сфера, а кои се сведуваа на тоа дека интелектуалната одговорност расте со позицијата што интелектуалецот ја има во својот еснаф (не може Брехт да има иста минорна одговорност за интелектаулните холокаусти и менталните логори, а во суштина – политички авторитарности на своето време, колку и еден новинар на локален весник), овде се доразработени и нијансирани со помош на видни авторитети.
Во таа насока, книгата е доста жестока анализа на круцијални интелектуални фигури од хрватската и македонската културна семиосфера, на нивното дискурзивно однесување во критични политички мигови, на нивните ставови по однос на комунистичката власт и нејзината фабрикација на вистината, на нивната прилагодливост кон калапите на надзорот и казната, на нивното молчење или, како што вели Крамариќ, „политиката на заборавот“, која остава простор/шуплина токму во иднината да се репетира лошото тоталитарно минато. И навистина, репетицијата на комунизмот на овие простори дојде како национализам на камата и бајонетот. Во таа плејада интелектуалци за кои „не смеело да се пишува“, ниту да се анализираат реално нивните придонеси за одржувањето еден политички авторитарен естаблишмент (макар и со премолчување на проблемите), се редат, во оваа студија и имињата на еден Крлежа, Андриќ, Цанкар, Јосип Броз, Конески…, како за актери кои наоѓале различни начини да ги премолчат гулазите на своето време. Тоа говори дека ова е храбра, граѓанско-интелектуална книга, за која имаше најави и во некои претходни, подамнешни текстови и на Крамариќ и на Бановиќ-Марковска, и во нивните претходни книги. Но, оние кои знаеја да ги читаат тие сигнали, можеа да насетат дека, кога времето ќе дојде, кога пред сé македонската интелектуална средина ќе биде подготвена, ќе настане и една ваква книга.
Но, да не се разбереме погрешно: оваа книга не е истакнување видни личности и интелектуални формати од хрватската и македонската култура на столбот на срамот. Напротив: таа е обид да се разберат нивните дискурзивни поведенија во услови на тоталитарен режим. Пропустите се идентификуваат, но не се жигосуваат. Впрочем, Крамариќ неодамна објави (и на македонски) една книга со сличен наслов: Идентитет, текст, нација, во која се занимаваше со темните точки („црнилата“) во македонската историја дифрактирани низ книжевните текстови на неколкумина важни наши писатели. Така, на пример, Карамариќ покажува дека Блаже Конески, свесен дека македонската нација можела единствено да се конституира во рамките на СФРЈ, морал да плати извесен данок во заборавена традиција. Тие ставови можеби не се пријатни за повеќето почитувачи на делото на Конески, но храброста тоа да се аргументира е она што заслужува посебно внимание. Бановиќ-Марковска пак, на листата на разгледуваните интелектуалци ги става и Крсте Петков Мисирков и Коста Рацин, откривајќи, по трагите на Слотердајк дека „Секоја група што сака да се сочува себеси и тоа што го смета за свое, неизоставно мора… многу порано од инвестирањето на капиталот… да направат биолошки и симболички инвестиции доколку сакале да ја освојат својата иднина“. По овој екскурс, таа поентира, за делото на Мисирков: „Се разбира, станува збор за една позитивна националистичка пројава, за класичен етнички национализам, кој дошол како одговор на империјалистичкиот за да ја поттикне политичката и етничката самосвест кај колонизираниот Македонец…“ (49). Во слична светлина се расправа и за интересната фигура на Рацин, неправедно редуцирана во филолошка смисла само на социјален и максимално – експресионистички поет, човекот кој на својата маса ги имал во исто време и Ниче и Маркс како лектира. Бановиќ-Марковска ни го претставува Рацин како застапник на минимален, одбранбен национализам, единствено можен во ситуацијата на културната колонизација на неговото време.
Интересно е дека и покрај очигледниот политички апетит на овие културолошки расправи на овие студии, нивните корени и кај едниот и кај другиот автор се – филолошки, односно книжевни. Тоа може да се види од одличниот есеј на Бановиќ-Марковска (Тимос или логос), посветен на Данило Киш и неговиот судир со националистичките ешалони, судир кој директно се рефлектираше врз неговата книжевност, но и врз естетските проценки на неговата книжевност од страна на видни интелектуални авторитети маскирани зад маската на бдејачи на тогашниот, парадоксално – комунистички режим. Истото може да се види во кратката, но ефектна анализа на историското и родовото во романот Пиреј на Петре М. Андреевски во есејот „…“ на Златко Крамариќ. И воопшто, сите поттици за размисла на тема – национализам, комунизам, тоталитаризам, супремација, биополитика, казна, надзор, книжевна логорологија – сите тие се тесно сврзани со анализа на околностите при продукцијата на одредени книжевни текстови, кои како дискурзивни творби учествуваат или учествувале во проекција на некакви „замислени заедници“. Впрочем, проекцијата на такви колективни наративи околу кои се обединуваат заедниците е една од легално констатираните моќи на книжевните дискурси (театарот е тука најпробивното оружје за такви проекции и не случајно илирците го викаа – zemaljski zavod, алудирајќи на неговата сила што доаѓа од бројноста на публиката, но и од психологијата на колективниот уметнички чин, да не кажеме погрубо – од психологијата на толпата.)
Притоа, иако се чини дека е ненужно тоа да се наведува, авторите имаат мошне претпазлив однос кон дискурсот на историјата: тие се целосно свесни дека станува збор за субјективиран дискурс, unreliable, дискурс во кој треба да се инвестира сомничава веродостојност, затоа што станува збор за тестимонијален тип на дискурс.
Во смисла на актуелност, во книгата се јавуваат и два посебно интересни есеја: едниот е За името и идентитетот, кој го потпишува Крамариќ, а кој се однесува токму на македонскиот проблем, а вториот е есејот за паннационализмот, односно трансанационализмот – односно за европскиот политички идентитет во изградба или, ние би рекле under reconstruction. Во првиот есеј, ономатургијата е сведена на политички, но и на морален чин, а во вториот се детектира кризата на европскиот политички идентитет. Овој есеј нè враќа на почетокот од нашиот текст, кога се обидовме да покажеме како квасецот на политичкото навлезе во делата на сите филолошки, филозофски, социолошки, антрополошки, психијатриски размислувања. Имено, Бановиќ-Марковска, некаде во поентата на својот текст, се повикува на Хозе Ортега и Гасет, „еден од доајените на идејата за обединета Европа“, како што вели самата. Да нема забуна: станува збор за истиот филозоф кого го познававме по неговите сјајни контемплации и медитации од затворената кула од слонова коска за љубовта, од истоимената книга. Сега тој, во целосно политички манир, грми низ есејот на Марковска како загрижен политички кумулус кој бдее над Европа, тврдејќи дека, во парафраза на авторката „европските народи инволирале наместо да еволуираат. Тие престанале да бидат нации и станале провинции, за да се спасат од тешкиот провинцијализам што ги притискал, морале да развијат политика со која ќе ја ‘надминат старата склеротична идеја и ќе тргнат на патот што води кон една наднација, кон една европска интеграција“. Посебна пикантерија во овој исклучително вдахновен есеј на Бановиќ-Марковска претставува една фуснота, во која, меѓу другото се коментира годинешното доделување на Нобеловата награда за мир на ЕУ, како можен чин на автоиронија. А каде има автоиронија, има и автогол, односно работите не стојат баш најдобро!
За крај: остануваме со впечатокот дека пред нас имаме дело на двајца раскошни, умни, разумни интелектуалци, кои отвораат сериозни, горливи прашања кои систематски се избегнуваат, односно се оставаат на систематиката на заборавот и потиснувањето. За таква интелектуална храброст и разборитост можат да се кажат само најпофални зборови. Убедени сме дека оваа книга ќе стане поттик за уште погласни размислувања на жешките теми: политика, култура, идентитет, односно Европа, Балкан, и/или остатокот од светот.
уметноста е внатре
