Од тоталитарна кон транскултурална јавна свест

/, Литература, Блесок бр. 85/Од тоталитарна кон транскултурална јавна свест

Од тоталитарна кон транскултурална јавна свест

– дијалог на дискурси и епохи –

Пред точно единаесет години напишав еден есеј кој го насловив „Од Гутенберг до ИнтеЛнет1F“. Есејот ја следи историјата на писмото видена низ семиотичките очила на Умберто Еко, па преку Бахтиновата визија за двогласноста на зборот, води до Епштејновиот транскултурален начин на мислење, во кој се инкорпорирани теориските и философските постулати на постструктуралистичката мисла од 20-от век. Но тогаш, во 2001 година, на самиот почетокот од векот, мојата претстава за транскултуралноста како нов вид слобода, функционираше независно од политичките констелации кои ги дефинираа глобалните промени во светот. Бев ориентирана само кон буквите и гласовите, кон смислите и значењата што ги продуцираше една хипертекстуална поетика занемарувајќи го фактот дека визиите опстојуваат и во премолчените вистини (особено во општествата со тоталитарни режими), формирајќи ја аперцептивната подлога на нашиот говор. А таа отсекогаш била присутна во текстовите што ги читав: кај Бахтин, кај Фуко, кај Епштејн и Дерида… Затоа решив значењата на тие премолчени или одложени вистини да ги побарам, не во артикулацијата (конструкцијата) на идеите, туку во деконструкцијата која започнува кај авторите и во реконструкцијата која продолжува кај читателите, подготвени да ги дисеминираат нивните значења. Така и сторив, особено кога во еден од есеите на Михаил Епштејн, наидов на интересна констатација која правеше аналогија помеѓу абревијатурите WWW и ССС(Р), сугерирајќи дека историјата на создавањето на World Wide Web е впишана во историјата на распаѓањето на поранешниот Советски Сојуз2F, како своевиден хронолошки континуум кој го потврдува совпаѓањето на еден крај со еден подем: крајот на моќниот тоталитарен свет и почетокот на новиот – виртуелен (види: http://old.russ.ru/journal/netcult/98-04-17/epstyn.htm). За што точно станува збор?
Во 1989 година серија настани доведоа до промени во геополитичката структура на Европа. Тоа лето господово светот го обиколи сликата на која австрискиот министер за надворешни работи Алојз Мок (Alois Mock) и неговиот унгарски колега симболично ја отвораат оградата на граничната линија помеѓу двете земји. Набргу потоа, австриски политичари и претставници од унгарската опозиција постигнувaaт договор за неколкучасовно отворање на границата кај месноста Сопрон, поради настанот планиран за 19 август – Паневропскиот пикник на Ото фон Хабсбург3F. Беше тоа политички чин на обични луѓе кои го разбудија „духот од шишето“: поттикнати од содржината на летоците со кои на симболички начин се бараше да биде исечена „железната завеса“, шестотини граѓани на Демократска Република Германија (ГДР) кои летуваа на езерото Балатон, од комунистичка Унгарија пребегнаа на Запад, означувајќи го источно-германскиот егзодус и отпочнувајќи ги настаните кои на 9 ноември, истата година, доведоа до уривање на Берлинскиот ѕид. Како потврда на желбата за мобилност кон „отворена“ и демократска Европа – мобилност слична на движењето на електромагнетните бранови со кои без ограничувања и забрани се одвива денес, креативна размена на идеи – оваа масовна реакција кон безгранична слобода, беше демонстрација на човечко достоинство и свест…
Само една недела по берлинскиот 9 ноември, во комунистичка Чехословачка, полицијата спречува мирни демонстрации на прашките студенти, организирани по повод 50-годишнината од убиството на студентот Јан Оплетал, во време на германската окупација, 1939 год. Таа забрана предизвика масовни улични протести. Поддржани од потписниците на Повелбата 774F, протестите доведоа до уривање на комунистичката влада во ЧССР, означувајќи ја нејзината транзиција од тоталитаризам кон демократија. Еден месец подоцна, само неколку дена пред прославата на католичкиот Божиќ, во директен телевизиски пренос гледав како паѓа романскиот диктаторски режим на Николае и Елена Чаушеску. Но тогаш не можев да знам дека покрај бурните историски случувања (пан-европскиот пикник, уривањето на Die Berliner Mauer, кадифената револуција во Чехословачка и падот на романската диктаторка власт), уште еден важен настан тивко ја одбележа 1989 година – историскиот HTTP на Сер Бернерс-Ли5F. Беше тоа крај на студената војна…
Со своите 23 години, диплома по југословенска книжевност и неизвесна иднина, гледав како драматично се менува постојниот поредок во светот, но не можев ниту да сонувам дека две години подоцна, петрифицираните вредности од мојот формативен младешки период, ќе исчезнат без трага… Аfter the fall of the Wall…
На самиот почеток од 1992 година, во месец јануари се одиграа уште два крупни настани кои ја променија политичката карта на светот. Имено, по меѓународното признавање на Словенија и Хрватска, кое се случи по идеолошкото и драматично разидување на братските југословенски републики и воените интервенции во нив, поранешната СФРЈ дефинитивно се распадна6F, а моќниот СССР ја доживеа својата трансформација во СНГ – пост-тоталитарен, привремен и лабав „сојуз“ на независни држави (Союз независимых государств)… И додека Средна и Источна Европа бурно се збогуваа со доминантниот комунистички систем, Западна Европа потпишуваше во CERN7F „Протокол за слободен трансфер на информации меѓу серверите и клиентите на персоналните компјутери“. Овој потписнички акт, инициран од Тимоти Бернерс-Ли, го означи почетокот на една друга ера. Еден нов светски поредок и нова тоталитарна свест – чии далекосежни импликации ниту Орвел денес не би можел да ги предвиди – го најавија раѓањето на W3 (WorldWideWeb)8F. Небаре кадифена пеперутка („бархатная бабочка“) која прWWWнува од телото на гасеницата, „многучленестиот и неповторлив СССР“, запиша Михаил Епштејн во својот инспиративен есеј (види http://old.russ.ru/journal/netcult/98-04-17/epstyn.htm).
И така – во таа по многу нешта историска 1989-та година, кога идеолошката илузија за среќните општества и стереотипите за Социјалистичкиот Човек потсетуваа на подзаборавени поглавја од некоја одамна завршена книга, на местото од некогашната глобална Интернационална република на „трудбеници“, ѕиркаше нова – Идеократска9F република на умствени работници, чиј интелектуален потенцијал неосетно се вградуваше себеси во виртуелното пространство на електронскиот Net. И, како човек да не поверува во судбинската поврзаност на овие чуд(ес)ни коинциденции?
Морам да признаам дека совпаѓањето на овие две сосема различни форми на тотална свест – од една страна, некогашниот комунистички режим со својот доминантен и репресивен логос (како симбол на политичката хипокризија на тоталитарните општества кои наместо да ја гарантираат, ја гушеа слободата на луѓето воспоставувајќи контрола врз протокот на информации), а од друга страна, поливалентната моќ на сеопфатната светска компјутерска мрежа (чиј недогматизиран логос отвори алтернативни можности за сите слободоумни и либерални умови) – почна да се одвива во мојата глава како проширена метафора за цикличното движење на историското време, сугерирајќи ми ја констатацијата која што Михаил Епштејн вешто ја опиша во само неколку реченици. Имено, подигната врз големите и „важни“ книги на своето време, тоталитарната цивилизација настојувала, дури и по цена на човечки животи10F, да го промени светот приспособувајќи го кон апстракции и симболи. За разлика од неа, подигната врз темелите на една глобална интернационална компјутерска умреженост, виртуелната цивилизација не поддржува насилство. Таа не бара жртви. Нејзина примарна цел се обединувањата, а не поделбите. Затоа, на местото од некогашните застрашувачки Големи Идеи кои „со болка и верба, со очај и проклетство“ го движеа светот, денес едно друго Огромно „управува“ со нас. Неговите милионски очи извираат од компјутерскиот екран, нудејќи ни сосема поинаков живот (http://old.russ.ru/journal/netcult/98-04-17/epstyn.htm).
Овој поетичко-политички и историско-технолошки контекст вграден во есеите на Епштејн, ù даде нова визура на мојата перцепција. Особено сознанието дека во свеста на советските луѓе, уште во 70-тите години од минатиот век зреело дисидентството, тивко поткопувајќи ги темелите на тоталитаризмот и тоа како различно политичко мислење, независно и диспарантно, небаре невидлив архипелаг од островчиња-идеи. Тие ја создале базата на онаа алтернативна дисциплина со која од историјата на молчењето во руската култура, од нејзините „неприфатени или отфрлени, проклети или безумни идеи“, Михаил Епштејн можел да го осмисли својот нов Архипелаг – на прогонети умови, логички алтернативи и хипотези11F, сосема различен од оној на Солженицин12F – кој наместо со човечки судбини ќе се занимава со човечки мисли, со алтернативни ракописи расфрлани низ интелектуалната мапа на светот за која важи еден поинаков пристап, една сосема различна деконструкција. Еве каква.
Замислена како „банка од идеи“, Епштејновата Книга на книгите13F предизвика кај мене големо љубопитство. Нејзиниот ацентричен и нехиерархизиран метапростор ја имплементира, всушност, номадската логика на мислењето, па користејќи ги техничките можности на интернетот ја спознава стварноста за која знаеме дека никогаш, до крај, не може да биде исцрпена. Таа може да постои и како „туѓа вистина“, како неизговорен Иден Збор со кој секогаш одново се отпочнува дијалог, како потврда на тезата дека во секој од нас се случува, всушност, судир на гласови (Бахтин). Поттикнати од тој дисензус во самите нас, почнуваме да мислиме со помош на туѓите гледишта, да расудуваме со помош на туѓите ставови удвојувајќи ги со егзегези и коментари, со „внатрешно пролиферување на смислата“, би рекол Фуко потврдувајќи го фактот колку овој Епштејнов проект е свртен, всушност, кон Бахтиновиот дијалогизам. Неговиот двогласен збор – сосема различен од онаа авторитарна технологија на нихилизмот, произведена во Гулаг-машинеријата на Сталин – е насочен кон еден трансфинитен облик на дискурс, кон една специфична мрежа од ефемерни текстуални блокови чија рамка денес, е само компјутерскиот екран. И бидејќи нејзината сложена жанровска структура не познава реални субјекти туку коегзистентни умови, обединети околу различни дисциплини, станува јасно зошто Епштејновата Книга на книгите е замислена како „вечен дијалог на културите“. Таа открива нови хоризонти – не надлични, туку меѓу-личностни – хоризонти кои допуштаат различни становишта, оти – прашањето за дијалогот е прашање за говорот на Другиот… Ќе запрам сега пред иднината, за да се вратам малку во минатото…
Како поткрепа на овој „друг говор“ указателно ми беше сознанието на Tери Иглтон. Во есејот насловен „Пријателите на Витгенштајн“, овој британски теоретичар на културата споменува еден друг Бахтин – Николај (Михаилович). Имено, како белогардеец кој емигрирал во Англија, само една година постариот брат на советскиот литературен теоретичар Михаил Бахтин, предавал на Универзитетот во Бирмингам, а во 1945 година основал и катедра по лингвистика. Постојат докази дека овој некогашен руски благородник (од еврејско потекло), пребегнат во Англија како царски офицер, станал посветен комунист (за што сведочат и неговите мемоари Руската револуција во очите на еден белогардеец), за разлика од неговиот роден брат Михаил, кој иако останал во СССР, цели 32 години (од 1930 до 1963) бил оневозможен во објавувањето на своите книги, а во круговите на руската марксистичка филозовска лингвистика, името му било речиси сосема заборавено14F. Првото позначајно дело на М. Бахтин, објавено 1929 година, е насловено
Проблемы творчества Достоевского. Во него е воведен концептот на дијалогизмот. Истата година, откако бил обвинет за учество во underground движењето на Руската Православна Црква (период кога Коба вршел чистка врз уметниците и писателите), Михаил Бахтин бил осуден на прогонство во Сибир, но побарал помилување заради лошата здравствена состојба (имал остеомилитис, коскена болест која довела до ампутација на неговата нога во 1938 година). Наместо ГУЛаг15F, Михаил добил шест години внатрешен егзил во Казахстан, каде што работел како библиотекар. Иако не постојат конкретни докази дека по револуционерната 1918 година, браќата останале во контакт, сепак е познато дека во 1930 година, Николај Бахтин имал копија од познатата и култна книга за Достоевски, чиј автор бил неговиот брат. Во детството и двајцата биле многу блиски, а за време на студиите на Петроградскиот Универзитет биле под влијание на ист интелектуален и литературен круг. И бидејќи интересот на браќата бил насочен кон философијата на јазикот, не треба да нè зачудува зошто Николај жестоко ја поддржувал „Аристотеловата смисла за индивидуалното, наспроти Платоновата тиранија на општото“ (Eagleton; 1992: 92), а Михаил Бахтин ја застапувал тезата за двогласноста на зборот, според која принципот на стварноста се совпаѓа со принципот на „другоста“, виден како егзотопија. Затоа и можел да го избере оној „мимикричен“ начин на изразување кога, препуштајќи им го авторството на своите реални „двојници“, неговите соработници Медведев и Волошинов, им подарил улоги на „мислечки ликови“ во кои ги инјектирал своите размисли. Велат дека со нив, Михаил Бахтин не можел целосно да се поистовети – откривале тие мисли една друга, нему делумно туѓа, марксистичка свест – но затоа пак, можел да опстои во тоа сулудо време-невреме, како чиста потенцијалност на мислата преоблечена во молчење. „Во идеолошко-говорното профилирање на Медведев и Волошинов – вели Епштејн – Бахтин маестрално ја одиграл улогата што му ја наметнала идеолошката сцена на дваесеттите години од 20 век – марксистички теоретичар на литературата, поточно лингвист – настојувајќи при тоа да вметне максимална сугестивност во гласовите на своите ликови… небаре намерно внесени во хоризонтот на Сталиновата епоха“ (види: http://polja.eunet.rs/polja422/422-5.htm). Оттаму и тешкотиите околу одредувањето на формалното авторско право врз книгите на Бахтин, кои ниту можел да ги присвои, ниту пак, да се одрече од нив, оти иако ги напишал, тие не му припаѓале сосема16F.
Заправо, кога го елаборирал својот дијалогизам (кој од метајазична го преобратил во метафизичка структура), Михаил инсистирал на фактот дека благодарение на она кое што тој го нарекол „вненаходимост“ (егзотопија е превод на Цветан Тодоров), луѓето можат да ја согледаат својата вистинска природа, само поради фактот што се Други, а не Единствени. Една човечка смисла може, само во допир со други алтернативни смисли, да ја надмине својата омеѓеност, пишува тој. Но тоа самонадминување може да создаде такви интелектуални заедништва кои ќе бидат способни да го превреднуваат и надградуваат веќе-напишаното. Во тој случај, ако нивната единствена реалност е јазичната реалност, гледаме зошто помеѓу два просторно и временски оддалечени текста (и личности!), можни се совпаѓања на теми, гледни точки и идеи. Тоа го отвора прашањето за третиот – за оној нададресат кој иако не учествува директно во дијалогот, го разбира истиот. Така ние кои разбираме (интерпретираме) и самите стануваме учесници во дијалогот – се разбира, не во буквална, аритметичка – туку во една поспецифична, метафизичка смисла – онаа која лесно прескокнува епохи и времиња. Тогаш, ако се вратиме на историскиот контекст во кој настанале и се развивале согледбите и ставовите на Михаил Бахтин, сосема е јасно зошто советскиот Егократ Сталин, донел одлука за маргинализирање и ликвидирање на интелектуалците кои ја подривале монолитноста на неговата „едноумна“ идеологија17F. Но ГУЛаг не е нешто што се раѓа и умира во границите на една земја18F. Може да се повторува, дури и по неколку векови, оти како надперсонален, трансисториски и планетарен феномен, тој не е само специфичен механизам за производство на немушт јазик или алтернативни размислувања, туку и логорски механизам за продукција на колективни страдања и човечки жртви. Ова сознание беше точката којашто го иницираше кај мене овој есеј, но сега е време линкот што ги спои „источните“ мислители, Бахтин и Епштејн, да го проширам со идеите на „западните“ филозофи, Фуко и Дерида, оти насетив пунктови кои ги доведоа во тесен допир нивните теории. Се прашувате како? Еве вака.
За својот електронски проект Книга на книгите, Епштејн велеше дека е базиран врз една позитивна деконструкција, малку поинаква од онаа на Дерида, но јас не гледам суштинска разлика помеѓу нив. Се сеќавате дека тргнувајќи од трагата, Дерида ја предложи под името граматологија теоријата на текстуалното производство, но не појде од Гласот, туку од Писмото обидувајќи се да го спаси од доминацијата на Логосот, менувајќи го, притоа, неговиот статус од транскрипција во инскрипција на разликите, во едно – несведливо Друго. Токму тоа „несведливо Друго“ е точката на допир помеѓу двете најпровокативни концепции на 20 век: графоцентричниот деконструктивизам на Жак Дерида и Бахтиновата теорија за „двогласноста на зборот“, оти самиот поим différance е идеален пример за збор што се измолкнува. Така деконструкцијата стана nom de guerre за феноменот кој Бахтин „не толку гласно го нарече двогласност, индиректен говор, полифонија и разноречие“, вели Мајкл Холквист (1992; 109-111). Имено, текстовите, книгите и идеите никогаш не се нов почеток, туку ново отстапување од веќе кажаното или напишаното. Тоа „веќе-нешто“ е „дискурс без тело, глас тивок како воздишка, писмо кое и самото е отпечаток на сопствената трага“, смета Фуко (1998: 29). Но зарем овие размисли не ја антиципираат теоријата на трагите, реалноста за која се залагаа големите умови на нашата епоха – реалноста на отсуството – за која зборуваа и Бахтин и Дерида? И не е ли тоа онаа Епштејнова визија за превреднување и дополнување на „историјата на молчењето во руската култура“ (впрочем, и на сите источни/средноевропски посткомунистички култури), визија на која се осврнува и тој во своите есеи, кога вели: „Имав намера да ги соберам во таа Книга сите метаморфози на мислата, сите нијанси на филозофските учења кои беа загадени со логиката (или апсурдот) на нашиот живот во Русија, во периодот на изумирањето на комунистичката епоха… Посакав да ги соберам сите отфрлени варијанти и алтернативи врз кои се ломеа мислењата на таа епоха барајќи излез од занданите во кои, самото Мислење, со своите највдахновени идеалистички и идеократски обрасци, се постави над битието, над животот на секој од нас“ (http://old.russ.ru/journal/netcult/98-04-17/epstyn.htm).
Си спомнувам сега на Милан Кундера, заправо на историско-културолошкиот контекст од есејот „Трагедијата на Средна Европа“19F, напишан 1983 година. Во него, овој „средноевропеец“ зборува за судбината на земјите од советскиот блок, чиј политички систем ги беше дефинирал како источноевропски, а културната реалност како западноевропски држави. Есејот го разгледува прашањето за средноевропската култура, како метафизичка потпора на европската духовност, која абдицирала од историското време претворајќи ги „малите нации“ во ранливи држави, со сопствена визија за светот. Таа визија била заснована врз длабоката недоверба кон освојувачката историја на Европа, онаа од која тие и не можат да се одделат (оти, нели, ù припаѓаат географски), но се, истовремено, и нејзина превртена слика, нејзини жртви и аутсајдери. „Токму тоа гледање на историјата со отворени очи е изворот на нивната култура – пишува Кундера – на нивната мудрост, на оној ‘несериозен дух’ кој се потсмева на големината и на славата“ (Kundera: 17-18/1985; 299), на тоталитарната опасност и на идеолошкото безумие кое само што не ја уништило културата, онаа која оживува во дисидентските приказни за удвоениот идентитет на Европа. Таа европска „удвоеност“ била причина за големи побуни, за слободи со високи ризици, поттикнати од инвазиите, анексиите и освојувањата, од оние „заеднички ситуации кои секогаш одново ги збирале народите за да ги групираат повторно, на нов начин, долж имагинарните и вечно променливи граници на еден предел, секогаш населуван со исти спомени, со исти проблеми и конфликти, со иста заедничка традиција“ (17-18/1985; 298 – курзивот е мој). На што точно мисли Кундера?
Кога во август 1968 година, советски тенкови ја окупираа Чехословачка, овој режимски писател се најде од другата страна на законот, на списокот „неподобни“ лица. Како еден од јунаците на антисоветскиот отпор во Прага, Кундера одеднаш станува persona non grata на чешкиот јавен живот, сè до 1975 година кога решева да емигрира во Франција. И додека „источниот комунизам“ – најсилниот од сите митови на 20 век – ја преживува својата агонија, Кундера го заговара моделот „Средна Европа“ и го образложува во споменатиот есеј.
Триесетина години пред него, двајца големи „средноевропски“ и либерални умови го креваат својот глас против политичката ситуација во земјите од Источниот блок. Едниот е Мирча Елијаде, романски историчар на културата и на религиите. По влегувањето на комунистите во Романија, 1945 год., Елијаде емигрира во Париз. Предава на Сорбона, но од 1957 год., па до својата смрт, е редовен професор на Универзитетот во Чикаго. Во студијата насловена „Судбината на романската култура“, објавена во списанието Uniunea Româna, 1949 год., Елијаде го отвора прашањето за „религиската војна“ на советскиот окупатор, против европската цивилизација. Како последица на катастрофалната разврска предизвикана од нестабилните состојби во овој дел од светот20F, таа војна довела до ампутирање на Средна Европа која одеднаш станала „Другата“, онаа Источната. За нејзиното одржување во живот, 25 години во Романија се грижеше династијата Чаушеску…
Другиот средноевропски либерален ум е полскиот нобеловец Чеслав Милош, кој по надминување на проблемот со дипломатскиот имунитет предизвикан од неговата влада (за која работел како дипломатски претставник во САД), бил преименуван за секретар на Полската амбасада во Париз, 1951 година. Шест месеци подоцна, самиот побарал од француската власт политички азил, прекинувајќи ја со полската држава својата дипломатска, но не и интелектуална кариера. Имено, само неколку месеци во егзил, во петтиот број на Kultura (ревија на полската емиграција во Париз), Милош го публикува есејот „Не“, во кој ги појаснува мотивите на својата одлука. Признава дека во социјалистичка Полска тој уживал државни привилегии, но во мигот кога не можел да ги поднесува веќе идеолошките пресии на сталинизмот, решил да ги прекине контактите со полската „демократија“ подривајќи ја мито(идео)логијата21F на реал-социјализмот. Неговата книга антисталинистичи есеи, Заробениот ум (1953), доживеала голем успех, не само поради анализата на тоталитаризмот, туку и како антрополошко-социолошка студија за интелектуалците во комунистичките земји, под силен притисок на власта и на едноумието22F…
Споменативе примери на идеолошко-политички егзил се парадигматичен показ дека културолошките традиции во овие средноевропски држави (некогашни членки на Варшавскиот договор), доживеале суштински промени во времето на комунизмот и социјализмот. И не само на релација Исток-Запад, туку и во свеста и однесувањето на нивните граѓани тие биле јасен сигнал дека победата на големите сили го довела во прашање европскиот вредносен систем: некогашна Средна Европа преку ноќ беше преобразена во Источна, во дел од светот во кој една „нова вера“ и една поинаква „стварност“ станаа реалност. Како резултат на добро прикриваната и вешто премолчувана историја, „народната демократија“ во тие земји го покажуваше своето вистинско лице само во чиновите на отпор против наметнатата идеологија, која од субјекти на историјата ги претвораше луѓето во нејзини жртви. Тоа ми дава право, годините минати под репресивните комунистички режими во овој дел од светот, да ги наречам „црни дупки“ во историското време на европската цивилизација и во нејзиниот природен континуум, зашто – како огромен, отворен, конјунктурен и недовршен систем од знаци, нашата цивилизација не укажува само на нас, туку и на самата себеси… Таа ја живее денес, својата нова и поинаква реалност – електронската. Во неа, како последна фаза на Демократијата со големо Д, е оној слободен, неомеѓен проток на информации кој – на симболички начин – би можел да го најави крајот на институционализираната, бирократска власт. A сите ние кои, на овој или оној начин, сме имале привилегија да го дочекаме преминот кон 21 век, би имале можеби и среќа да посведочиме дека хиперреалниот простор на нашата „сегашна“ цивилизација би можел да создаде нов вид граѓанство – наднационално и слободно, способно да ја замени парламентарната демократија со хиперграѓанска свест.
Се чини сè уште смела оваа размисла денес, но во прилог на нејзиното потенцијално заживување ќе го споменам есејот „Одложена демократија“ на Жак Дерида. Објавен во јануари 1989 (sic!) година, во весникот Le Monde – т.е во првиот број на Le Monde de la Révolution française, месечник по повод двестегодишнината од Француската револуција – тој расправа за медиумската култура и за нејзиниот „однос кон јавното мнение, слободите, правата на човекот, демократијата и – Европа“ (Дерида; 2001: 9). Вели дека во сета своја историја, јавното мнение било, всушност, прашање на дневниот ритам, и дека е сè уште само фикс-идеја на демократската совест. Но во 1989 год., кога го објавува својот есеј, Дерида и не сонува дека, како модерен тип агора, безгранична и слободна, интернетот ќе успее да ги прошири и надополни теле-мета-теориските искуства на другите сродни медиуми: весникот, радиото и телевизијата и дека, набрзо, ќе стане доминантен хипер-простор во формирањето на јавното мнение (освен во земјите во кои и денес, се цензурира или целосно се забранува неговата примена, како во Северна Кореа, Куба, Кина… списокот е голем), со сите опасности и заблуди што со себе ги носи овој медиум23F. Но антиципира, вели: „…доколку јавното мнение би имало сопствено место (но токму во тоа и лежи целото прашање), тоа би претставувало форум на една постојана и транспарентна дискусија. Тоа би им се спротивставувало на недемократските моќи, но исто така и на сопственото политичко претставување…“ (2001: 76 – курзивот е мој). Укажувајќи на разликата меѓу doxa и мнение, Дерида вели дека јавното мнение е еден модерен артефакт, резултат на политичките дискурси на Европа, модел на нејзината парламентарна демократија, сосема несфатлив за народните диктатури и за тоталитарните режими, оти – правно, тоа „не е ниту општата волја, ниту нацијата, ниту идеологијата… Тоа не говори во прво лице, не е ниту објект, ниту субјект (‘ние’, ‘луѓето’), тоа се цитира, се пушта да говори, проговара од стомак (‘реална земја’, ‘тивко мнозинство’), ‘moral majority на Никсон, ‘main-stream’ на Буш, итн.)…“ (2001: 77). Како потенцијален електорат, јавното мнение е едно „собрание на граѓани повикани да одлучат, преку донесување суд, за теми кои се во надлежност на легалните претставници, но исто така и за теми кои им се измолкнуваат, барем привремено, во зона која денес се проширува и забрзано се диференцира, поставувајќи на тој начин тешки прашања: за актуелното функционирање на либералната демократија, ако не и за нејзините принципи…“ (2001: 79).
Отворајќи го прашањето за иднината на демократијата, Дерида, всушност, потсетува дека слободата на печатот е темелно право на секоја демократија, нејзина најдрагоцена придобивка која „допрва треба да биде изнаоѓана. Секој ден. Во најмала рака – вели тој – И демократијата заедно со неа… треба будно да бдее за цензурата (…), повторно да не го запоседне загубениот терен“ (2001: 83-84), оти – нема демократија без реципроцитет. И сè додека правото на одговор не загосподари во сета своја широчина и ефикасност (а тоа е една бесконечна и сè уште незавршена задача, тврди Дерида), демократијата ќе биде ограничена. „Само во печатот? Несомнено, но денес печатот е насекаде… Тој го обелоденува јавниот простор… Тој го обелоденува самиот ден… И уште еден збор, ако дозволувате, истиот оној кој ми го дадовте за почеток денес. Деновите се веќе одброени: со една друга брзина доаѓа ден кога на денот ќе му дојде крајот. Доаѓа ден кога денот (видливоста на сликата и јавноста на јавното, но исто така и мерата на секојдневниот ритам, и феноменологијата на политичкото, но можеби едновремено и самата нејзина суштина) нема веќе да биде ratio essendi (причина за постоење – додала А. Бановиќ), разлогот или порцијата на теле-мета-теориските ефекти за кои пред малку зборувавме“ (2001: 88-89), туку ratio agendi – причина за дејствување, негова темелна мотивација, би рекла јас и во прилог на оваа размисла, би споменала само уште едно интересно културолошко искуство кое нежно го допира еврејскиот сензибилитет на Дерида (но и на Бахтин и Епштејн, секако), затворајќи го мојот дијалог со нив.
Имено, познавачите на Талмудот, оние кои се занимавале со овој древен еврејски текст, укажувале на фактот дека тој бил отпечатен така што во средината бил сместен библискиот, а околу него биле распоредени интерпретациите и коментарите на учените луѓе од минатото. За еден постмодерен и либерален ум, тие интерпретации денес24F, не се ништо друго туку лексии, упатства за читање на изворниот текст, но и негови надополнувања, такви кои го уриваат митот за монолитниот и еднодимензионален начин на мислење (карактеристичен за земјите од некогашниот Источен блок или на оние со ограничена демократија денес). Како отворен и недовршен систем од знаци, збирката лексии е потврда за смислата на хипертекстуалноста и поткрепа на повеќедимензионалното, нелинеарно и симболичко расудување кое сите нас, неосетно, нè претвора во „схизофрени“ организми, доволно луди да ги вкрстат своите погледи и да го дисквалификуваат миметичкиот концепт на мислење, но доволно умни да сфатат дека човечката цивилизација е еден дезорганизиран простор кој ја следи насоката од општото кон посебното. Таа е патот на Другоста кон Сепството и на Сепството кон Другоста како граничен феномен меѓу надвор и внатре, како нешто трансгредиентно (релативно), а не трансгресивно (апсолутно). А бидејќи статусот на таа трансгредиенција е екстериторијален (Бахтин велеше вненаходимий), повторно сме на почетокот од овој есеј, како симболичко патување низ епохите и дискурсите кои ù припаѓаат на една многу важна „немост“ – онаа која не влегува во ниту еден систем и која постојано се измолкнува, за да не запре никогаш…
Така напуштајќи ја структурата на монолошки кодираните дискурси и епохи – од Бахтин до Епштејн, преку Фуко, Дерида и искуствата на дисидентите од некогашна комунистичка Европа – го минавме патот на една нова „деконструкција“ управена кон неконвенционалните, отворени и демократски форми на дијалог кои не негуваат само интертекстуални, туку и транскултурални односи. Тие укажуваат на траги од различни (а слични!) дискурси, на кодови и цитати кои ја живеат својата сегашност, но не престанувааат да го паметат своето минато – она кое ја покрена идејата за Интернационалното братство – но овој пат како симболички, виртуелен премин, од тоталитарен кон транскултурален начин на мислење25F, такво кое во тројното „Дабл ју” на проектот World Wide Web, може да види триплирање на буквата „Ю“ од руските зборови за љубовта, младоста и бакнежите, кои во хипер-реалната и интелигентна замисла на Михаил Епштејн значат тоа што значат – „од првиот прочитан до последниот напишан збор“ (1998: 109).

Литература:
1. Эпштейн, Михаил (1998): „Из тоталитарной эпохи – в виртуальную: К открытию Книги Книг“ (http://old.russ.ru/journal/netcult/98-04-17/epstyn.htm)
2. Эпштейн, Михаил (1989): „Ленин–Сталин. 1988*“ (http://www.emory.edu/INTELNET/es_Lenin_Stalin.html)
3. Еpštejn, Mihail (422/2002): „Likovi koji misle“ in: Polja časopis za književnost i teoriju, godina XLVII, broj 422, Novi Sad (http://polja.eunet.rs/polja422/422-5.htm)
4. Епштејн, Михаил (1998): „О виртуелној књижевности“ во: Постмодернизам, Zepter Book World, Београд
5. Eagleton, Terry (1992): „Wittgensteinovi prijatelji“ in: Bahtin i drugi, Naklada MD, Zagreb
6. Holquist, Michael (1992): „Razabrani muk“ in: Bahtin i drugi, Naklada MD, Zagreb
7. Kundera, Milan (17-18/1985): „Tragedija Srednje Europe“ in: Gordogan: časopis za književnost i sva kulturna pitanja, god.7, br. 17-18, Zagreb
8. Miloš, Česlav (2006): Zarobljeni um, Paideia, Beograd
9. Конрад, Ѓерѓ (1992): Антиполитички предизвик, Култура, Скопје,
10. Kolakovski, Lešek (1964): Filozofski eseji, Nolit, Beograd
11. Kolakovski, Lešek (2005): Moji ispravni pogledi na sve, Petrovaradin: Futura, Novi Sad, Beograd
12. Verderi, Ketrin (2005): Šta je bio socijalizam i šta dolazi posle njega?, Fabrika knjiga, Beograd
13. Дерида, Жак (2001): „Одложена демократија“ во: Другиот правец, Темплум, Скопје
14. Derrida, Jacques (1976): O gramatologiji, Veselin Masleša, Sarajevo
15. Фуко Мишел (1998): Археологија знања, Плато, Београд
16. Котеска, Јасна (2008): Комунистичка интима, Темплум, Скопје
17. Ungureanu, Kornel (423/2003): „Drugačija Centralna Evropa“ in: Polja: časopis za književnost i teoriju, godina XLVIII, broj 423, Novi Sad (http://polja.eunet.rs/polja423/423-11.htm)
18. Саркањац, Бранислав (2009): Идеологијата и поединецот, Макавеј, Скопје
19. (3-4/1988): Književna kritika: časopis za estetiku književnosti (Temat o književnoj logorologiji), Beograd
20. Bahtin, Mihail (1967): Problemi poetike Dostojevskog, NOLIT, Beograd
– (1976): Formalni metod u nauci o književnosti, NOLIT, Beograd
– (1980): Marksizam i filozofija jezika, NOLIT, Beograd

#b
1. Првата објава на овој есеј беше на самиот почеток од 2002 година, во јануарското издание на Блесок: двојазично електронско списание за литература и други уметности; бр. 24 (види: http://www.blesok.com.mk/tekst.asp?lang=mac&tekst=375). Англискиот превод, „From Gutenberg to InteLnet (the cyber-theories of Mikhail Epstein and Umberto Eco)“, набрзо се најде и на сајтот на Михаил Епштејн: http://www.emory.edu/INTELNET/l.author.html. Оригиналната верзија на овој текст е дел и од мојата книга Групен портрет: културолошки и литературно-теориски есеи (Магор, Скопје, 2007).
2. „Кога ќе ги видам буквите WWW, си спомнувам на СССР“, вели Михаил Епштејн во есејот „Из тоталитарной эпохи – в виртуальную. К открытию Книги Книг“, (види: http://old.russ.ru/journal/netcult/98-04-17/epstyn.htm).
3. Покровител на историскиот Паневропски пикник беше Ото фон Хабсбург (Otto von Habsburg), поранешен наследник на австро-унгарската круна, меѓународен претседател на Паневропската унија и член на Европскиот парламент во Стразбур. Денешната Европска унија тогаш беше само Европска заедница на неколку земји членки.
4. Повелба 77 – неформално и отворено здружение на луѓе од различни професии и убедувања, кои во 1977 година се залагале за почитување на граѓанските и човековите права во ЧССР. Нејзини потписници биле видни комунисти од периодот на Прашката пролет (’68) и голем број културни и научни работници, меѓу кои Вацлав Хавел и Јан Паточка. Тие предупредувале за кршење на граѓанските права и слободи. По објавувањето на Прогласот на Повелбата во странските информативни гласила, комунистичката власт на ЧССР ги засилила полициските репресии врз потписниците и активистите, а многумина од нив добиле и затворски казни…
5. Како проект на CERN (Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire), хипертекстуалниот концепт HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) е инициран во 1989 год., од страна на Сер Бернерс-Ли (Sir Tim Berners-Le e), a поддржан 1990 год., од Роберт Кајо (Robert Cailliau), со цел да го олесни пристапот кон податоците на истражувачите-научници сугерирајќи го, на извесен начин, крајот на студената војна и падот на „железната завеса“ во Европа и во светот.
6. На 15 јануари 1992 година, предводена од претседателот на Уставниот суд на Франција, господин Робер Бадинтер, Арбитражната комисија на Европската унија констатира дека Република Македонија (како и Република Словенија) ги исполнува сите услови за меѓународно признавање и дека името не претставува територијална закана. Поради спротивставување на Грција за признавање на Република Македонија под уставното име, процесот на меѓународно признавање и воспоставување на дипломатски односи со ЕУ е одложен. На 27 јуни 1992 год., Лисабонската декларација на Европскиот совет го оспори името Македонија застанувајќи на грчката страна од спорот. Македонскиот парламент ја отфрли декларацијата. Целосни дипломатски односи меѓу РМ и ЕУ се воспоставени во декември 1995 година.
7. Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire/European Organization for Nuclear Research – меѓународна научна организација за нуклеарни истражувања (денес преименувана во Европска лабораторија за партикуларна физика), со седиште во близината на Женева, формирана од дванаесет европски влади во 1952 год.
8. Првиот Web browser е пуштен, online, 1991 година, но – како проект наречен ENQUIRE – W3 е започнат во 1989 год.
9. Идеократија – владеење на разумни поими/идеи.
10. Се мисли на жртвите во концентрационите логори кои биле измислени во времето на комунизмот, како начин да се зацврсти диктатурата на пролетеријатот. Датираат некаде од времето на Ленин, 1917/1918 година. Се верува дека во рамките на Источниот Леден Брег, околу 90 милиони луѓе биле осудени на смрт…
11. „Архипелаг Гонимых Умов, Логических Альтернатив и Гипотез. Другой ГУЛАГ“ (види: http://old.russ.ru/journal/netcult/98-04-17/epstyn.htm).
12. По осумгодишната голгота низ логорите на Сталин и жестокото противење на тоталитаризмот во Советскиот Сојуз, својот интелект, патриотизам и револт, Александар Исаевич Солженицин ги преточил во своето хибридно дело „Архипелагот Гулаг“, тритомна хроника за Сталиновите концентрациони логори и чистки. За посветеноста кон човечката мисла, хуманизмот и моралната правда како фундаментални вредности на модерното општество, на овој голем руски писател, дисидент и нобеловец, едно од најистакнатите имиња на книжевниот отпор кон тоталитаризмот, постхумно му беше доделена и наградата на Охридската академија на хуманизмот.
13. Проектот Книга на книгите е постиран на интернет, на 21 април 1998 год, иако Михаил Наумович Епштејн уште во осумдесеттите години на минатиот век е основач и раководител на интердисциплинарните здруженија на хуманистичката интелигенција во Москва. Од 1990, живее и работи како професор по предметите теорија на културата и руска литература на Универзитетот Емори во САД.
14. Во 1918 година, Михаил го формирал познатиот Бахтинов круг во кој членувале Павел Медведев и Валентин Волошинов, најблиските негови соработници на кои, од идеолошки причини, им го отстапил авторството на своите книги: Формалниот метод во науката за книжевноста (1928) и Марксизмот и филозофијата на јазикот (1929). Во 1936 год., Волошинов умира од туберкулоза, а две години подоцна Медведев е уапсен и убиен од луѓето на Сталин. Во 1940 год., Бахтин ја завршува својата докторска дисертација за Рабле, но сè до 1947 год., не му се допушта одбрана на трудот. Дури во 1951 год., се стекнува со титулата доктор на науки…
15. ГУЛаг (Главное Управление исправительно-трудовых Лагерей).
16. „Тој е автор со хаотична библиографија по политички и лични причини истовремено. Тој направи свои ученици по начин на Сократ, повеќе усно отколку со писмо; неговите ученици се тие што ги објавија неговите први книги кои ја излагаат неговата мисла – затоа што тој се криеше зад псевдоними. Потоа беше осуден од советската власт и депортиран; тој продолжи да размислува, но не објавуваше постојано. Неговите текстови ќе се појават со децении подоцна или дури по неговата смрт. Тоа доста го отежнува пристапот кон неговата мисла…“, вели Цветан Тодоров во книгата Должности и наслади: еден живот на минувач (разговори со Катрин Портвен), Фондација за македонски јазик „Небрегово“, Скопје, 2004, стр. 132.
17. Во книгата Идеологијата и поединецот, Бранислав Саркањац говори за две ситуации на идеологијата. Правата е онаа која ја подготвува револуцијата и го освестува поединецот. Таа е прометејска. Втората е онаа по револуцијата. Таа е епиметејска. „Ако првата ситуација е состојба на херојски оптимизам и, дури, манифестација на човекољубие, втората ситуација на идеологијата… е ситуација на страдање, каење, на увидување на наивниот оптимизам на грешката… Виновниот Прометеј станува Епиметеј“, вели Саркањац во својата книга (2009: 260). Се разбира, ова не важи за „другарот“ Сталин, ами за неговите жртви…
18. Нешто повеќе за овој феномен во мојот есеј „Тимос или Логос: субјектот и идеологијата, човекот и власта“, вклучен во оваа книга.
19. Текстот е објавен во француското списание Debat, 1983 година, а англискиот превод во The New York Review of Books, 1984 год. Во Југославија есејот за првпат е преведен и публикуван во загрепското списание Gordogan, 1985 година, број 17-18.
20. Еден од најпознатите протести против комунистичката власт е големата унгарска побуна од 1956 год., кога за првпат сериозно бил разнишан наметнатиот советски патронат во земјите од Источниот блок. Иако започнала како спонтана, студентска реакција за поддршка на полските реформисти, оваа демонстрација која прераснала во (контра)револуција, поддржана од унгарскиот премиер и реформист Имре Наѓ (Imre Nagy), била крваво задушена пред парламентот во Будимпешта. Советските тенкови брутално се пресметале со револуционерите: 13.000 луѓе биле приведени, а повеќе од 200.000 ги напуштиле своите домови. Унгарија останува во рамките на големата советска тоталитарна империја… Многумина европски интелектуалци, меѓу кои и Албер Ками, го сфатиле значењето на унгарската побуна, обидувајќи се да ја разбудат совеста на Европа од која немало никаква конкретна поддршка. Унгарската револуција била големо искушение и за тогашниот југословенски врв, за тајните служби и за југословенската дипломатија…
21. „Идеологија – тоа е еден толку социјален јазик: има свои синоними, антоними, хомоними, релации кои се менуваат многу побрзо одошто во националниот јазик. На пример, зборовите ‘социјализам’ и ‘демократија’, долго време ни звучеа како синоними, а ‘комунизам’ и ‘фашизам’ како антоними. Синоними беа и имињата ‘Сталин’ и ‘Ленин’, антоними: ‘Сталин’ и ‘Хитлер’. Денес ‘комунизмот’ и ‘фашизмот’ сè повеќе ни звучат како синоними, а ‘социјализмот’ и ‘демократијата’ како антоними“ – од есејот на Епштејн, „Ленин–Сталин. 1988*“ (види http://www.emory.edu/INTELNET/es_Lenin_Stalin.html).
22. Би можела да го додадам тука и искуството на полскиот филозоф Лешек Колаковски (Leszek Kołakowski), еден од иконите на источноевропските дисиденти, кој во 1968 година – само две години по исклучувањето од партијата, кога припадници на тајната полиција ги посетуваат неговите академски предавања – е исфрлен и од факултетот под обвинение за ревизионизам. Меѓу првите во Полска ја оспорил марксистичката догма (поимот демократски социјализам за него бил „контрадикторен како и поимот пржена топка снег“). Откако емигрирал во ’68-та, неговите дела биле забранети во Полска, иако на Оксфорд се прославил подоцна со трилогијата Главните токови на марксизмот (Main Currents of Marxism)… Или, искуството на унгарскиот дисидент Ѓерѓ Конрад (György Konrád), кому во еднопартискиот комунистички систем, од 1974 до 1988 година, му било забрането да ги објавува своите книги (само во форма на самиздат, сопствени изданија на дела цензурани од власта, можеле да стигнат до одредена група читатели) – но тогаш би требало да ги споменам и големите дисидентски имиња од поранешниот Советски Сојуз: Александар Солженицин, Јосиф Бродски, Ана Ахматова (списокот е долг)…, дури и искуството на поранешниот југословенски дисидент, Милован Ѓилас (жртва на системот што самиот го создал!), но со тоа би отворила една друга, нова и деликатна тема која бара посебен пристап и потемелна елаборација. Ќе наведам затоа само неколку цитати од извонредната Комунистичка интима на Јасна Котеска, која темелно го скенира југословенското соц-реалистичко минато (и уште поконкретно, македонското) и тоа преку личното искуство – една горка, метареалистична приказна за нејзиниот татко, поетот Јован Котески, жртва на комунизмот и на политичката анестезија. Вели вака: „Студиите за политичките затвореници во Македонија покажуваат дека кај нас дисидентството помалку е идеолошко а повеќе национално, но тоа не значи дека тие меѓусебно се исклучуваат. Дебатата за вредностите и за заблудите на комунистичкиот систем, која во моментов е актуелна не само во Европа туку и во Македонија, мора да се прекрши и преку анализата на политичките досиеја. Во тоа соочување со минатото, ние во Македонија ќе здогледаме поглед врз нашата најблиска историја кој нема да биде ни малку привлечен. Ќе видиме „Сталини во душите“ на оние што ја граделе нашата култура. Ќе се соочиме со коренот на перманентната, суптилна и перфидна цензура што траела со децении, а што оставила многу пострашни последици од директната политичка цензура. Забраната била вршена преку движења на заканата, а не како директен конфликт. Кај нас реално не се забранувале (дури ниту) делата, туку се забранувале луѓето кои можеби имале сила да создадат такви дела, се забранувала нивната мисла пред таа да стане дело“ (Котеска; 2008: 71-72 – курзивот е мој). И подолу: „Нашиот невин“ комунизам испадна пострашен и од „нивните“ источноевропски искуства. И Иво Банац беше во право кога во книгата „Со Сталин против Тито“ (1990) прв во Југославија побара да го прифатиме простиот факт – дека југословенската верзија на комунизмот во првите години од постоењето била поригидна од другите земји на Источниот блок, и тоа покрај парадоксалниот факт дека Југославија важеше за најмека комунистичка диктатура, а ДДР за најтврда – парадоксалноста се состои во идеолошката хаотичност на „најслободниот“ режим, кој отвора уште поперверзен простор за бесмислени идеолошки жртвувања“ (Котеска; 2008: 111 – курзивот е мој). И уште: „…Југославија за левичарските интелектуалци од Запад, покрај Куба и Никарагва, беше еден тип реализиран идеолошки сон, „ослободена“ територија – „ослободена“ и од сталинистичката диктатура и од нехуманиот капитализам… За западните левичари, Југославија беше Аркадија, нема слободни избори, но нема ни потрошувачко општество, луѓето слободно патуваат, имаат пристап до западните книги и филмови, не чекаат пред амбасади за виза, имаат евтина струја, но прашањето е дали тоа ја исклучува тоталитарната власт? Ако сте работеле како издавач на списание во 1980-тите во Југославија и ако сте побарале совет од авторитетите дали нешто смеете да објавите, тие ви одговарале: „Ние сме самоуправно општество, мислете со своја глава!“ Тоа редовно значи – мислете со наша глава. Цензурата е скриена, но политичката диктатура врз индивидуалната мисла сеедно е ригидна – самоцензурата, оттука, е главниот погон што го движел системот. Југославија го немаше дури ни либерализирачкиот период што можел да ѝ парира на чехословачката историографска ренесанса од 1964-1969, кога Чехословаците отворено прозбореа за нивните гулази и чистки. Југословенските историчари не можеа јавно да си го признаат гулазите и политичките затвореници сè до средината на 1980… Тито ја уништуваше опозицијата во советски стил и само Југославија немаше „скромна“ транзициона фаза кон социјализам, карактеристична за другите земји на Источна Европа меѓу 1945 и 1947“ (Котеска; 2008: 100-101 – курзивот е мој). По Котеска, на оваа тема, и нема многу паметно што да се додаде…
23. „Слободниот проток на мисли и размислувања е едно од највредните човекови права: секој може слободно да говори, да пишува и да објавува, не исклучувајќи ја можноста да одговара за злоупотреба на тие слободи во случаи одредени со закон“ од Декларацијата за правата на човекот и граѓанинот, 1789 год.
24. Во смисла на она значење кое на „денес“ му го припишува Жак Дерида: „Денес е првиот збор од Одложената демократија. Дури и ако не е последниот – а секако не е – можеби е во дослух со она што чудно одекнува во извикот на Пол Валери (Paul Valéry), наведен на почетокот на Другиот правец, и одвреме-навреме повторно привикуван: Што ќе правите ДЕНЕС?“ (Дерида; 2001: 10).
25. Колку за потсетување: со својот интернет проект Епштејн стартуваше 1998 год., а Дерида ја објави „Одложена демократија“ 1989, истата онаа година кога Сер Бернер-Ли ја започна својата WWW-авантура. Уште една мала, первертирана симболика со историската ’89-та, која го најави збогувањето со тоталитарната свест.

2018-08-21T17:20:53+00:00 септември 2nd, 2012|Categories: Есеи, Литература, Блесок бр. 85|