Вовед во трагичното

/, Литература, Блесок бр. 133 - 135/Вовед во трагичното

Вовед во трагичното

Етимологијата на поимот трагично нè носи кон старогрчкиот збор tragos (τραγός) – „јарец“, а оттаму и кон зборот tragodia (τραγωδία) – јаречка песна посветена на жртвуваното животно – бидејќи „трагедијата“ го добива ова свое име зашто на дионизиските свечености пејачите на дитирамбите и на дионизиските хорови кои претставуваат придружба на боговите, биле облечени како јарци (Регенбоген – Мајер,  2004: 633; Моризо – Пуиве, 2012: 538). Оттаму трагичното (грч. τραγικός; лат. tragicum; анг. tragic; фр. tragique; гер. tragisch; рус. трагическое) како естетичка категорија е во постојана и непосредна врска со трагедијата како драмска форма.

Трагичното во античката трагедија кај нејзините клучни претставници Ајсхил, Софокле и Еврипид се создава во ситуациите во кои главниот јунак или херојот по грешка доаѓа во неблагопријатни ситуации и проблеми кои, најчесто, произлегуваат од неговата вообразеност, горделивост, дрскост, разузданост (хибрис) или од незнаење. Трагичниот судир оттаму е нерешлив и го води дејството на трагедијата кон трагичен завршеток на херојот. Притоа судирот помеѓу единката и објективните сили (божествени или општествени) води кон пропаѓање а тоа е предизвикано било од ненамерното однесување на јунакот (како во случајот на Едип кај Софокле), било од свесното решение на трагичниот херој/хероина врзано за изборот помеѓу два различни става или два различни морални кодекси (како во случајот на Антигона, исто така, кај Софокле). Трагичниот херој, најчесто, на тој начин е носител на „трагичната вина“, односно на „вината без вина“.

Трагичното, пак, во класичната ренесансна трагедија (Вилијам Шекспир, Педро Калдерон де ла Барка) и во класицистичката трагедија (Пјер Корнеј, Жан Расин) се врзува за трагедијата на судбината, односно на карактерите. Затоа и може Георг Вилхелм Фридрих Хегел во својата „Естетика“ да укаже дека на тој начин трагичното станува израз на субјективните убедувања на јунакот кои се во спротивност со општествените сили и со светскоисториските односи. Притоа, судирот на двете еднострани позиции, онаа на индивидуата и онаа на општеството, рамносилно дејствуваат и како да стануваат подеднакво оправдани: „Првобитната трагичност, значи, се состои во тоа што во границите на таквиот судир двете противнички страни, земени сами за себе, се во право, додека, од друга страна, тие, сепак, се во состојба вистинската позитивна содржина на својата цел и на својот карактер да ја истуркаат само како негација и повреда на онаа исто така оправдана страна, и поради тоа во својата моралност и врз нејзина основа тие подеднакво запаѓаат во грев“ (Hegel, 1975: III, 602).

Бидејќи трагичното во уметноста, главно, се врзува за трагедијата како книжевен (драмски) жанр, тоа и се поврзува за оние ситуации во кои се појавуваат противречностите својствени за човечката судбина кои предизвикуваат силни емоции, односно, како што утврдуваше уште Аристотел, страв и жал (Аристотел, 1979). Но, при едно вакво дефинирање на трагичното секогаш постои опасноста трагичното да се врзува само за  една епоха во која трагичното доминира, имено антиката и античката епоха, и врз основа на тоа да се гради „вистинското“ толкување на трагичното и оттаму ова толкување да се пренесува и врз следните епохи сè до денешни дни.

Од друга страна, веројатно, е подобро да се прифати како можно решение и излез фактот дека постојат барем две различни значења на трагичното. Такви позиции застапува Жак-Оливие Бего (Jacques-Olivier Bégot) авторот на одредницата „Трагично“ (“Tragique”) во „Речникот по естетика и филозофија на уметноста“ (Morizot et Pouivet, Dictionnaire d’esthétique et de philosophie de l’art, 2007) на приредувачите Жак Моризо и Роже Пуиве. Во своето толкување на трагичното, Бего смета дека постои една потесна смисла на трагичното, која се „однесува на драмскиот жанр, определен од формалните карактерни црти (тажна или несреќна разврска, возвишен и торжествен стил) и од следењето на востановен тип на карактери (цареви и херои)“, но дека постои и една поширока егзистенцијална смисла на трагичното „не толку точна но отворена кон различните форми во коишто се содржи чувството за трагично, дури и во катастрофите од секојдневието, дури и по ’смртта на трагедијата‘ како поетолошки жанр“ (Бего, 2012: 539).

Ваквиот став го брани и Петер Сонди во својата книга „Есеи за трагичното“ (Szondi, 2003) укажувајќи на различноста на трагичното во трагедијата (трагичното како ефект произлезен од определена „синтакса“ на настаните, нивното поврзување во фабула која води со помош на стравот и жалта кон „катарза“) и на трагичното во „филозофијата на трагичното“ онака како што се манифестира кај Шелинг, Хегел, Шопенхауер, Кјеркегор, Ниче или Шелер, трагично што се поврзува со определено длабоко и метафизичко определување. Сево ова силно доаѓа до израз, уште од антиката кај Аристотел во неговиот однос кон трагедијата, трагичното и трагичната катарза, како и кај многу други мислители од различните раздобја што следуват. Да ја спомнеме само „метафизиката на трагедијата“ за која говори унгарскиот филозоф и естетичар Ѓерѓ Лукач од времето кога е кантијанец и хегелијанец.

Ваквиот став го брани и Петер Сонди во својата книга „Есеи за трагичното“ (Szondi, 2003) укажувајќи на различноста на трагичното во трагедијата (трагичното како ефект произлезен од определена „синтакса“ на настаните, нивното поврзување во фабула која води со помош на стравот и жалта кон „катарза“) и на трагичното во „филозофијата на трагичното“ онака како што се манифестира кај Шелинг, Хегел, Шопенхауер, Кјеркегор, Ниче или Шелер, трагично што се поврзува со определено длабоко и метафизичко определување. Сево ова силно доаѓа до израз, уште од антиката кај Аристотел во неговиот однос кон трагедијата, трагичното и трагичната катарза, како и кај многу други мислители од различните раздобја што следуват. Да ја спомнеме само „метафизиката на трагедијата“ за која говори унгарскиот филозоф и естетичар Ѓерѓ Лукач од времето кога е кантијанец и хегелијанец.

Ваквиот став го брани и Петер Сонди во својата книга „Есеи за трагичното“ (Szondi, 2003) укажувајќи на различноста на трагичното во трагедијата (трагичното како ефект произлезен од определена „синтакса“ на настаните, нивното поврзување во фабула која води со помош на стравот и жалта кон „катарза“) и на трагичното во „филозофијата на трагичното“ онака како што се манифестира кај Шелинг, Хегел, Шопенхауер, Кјеркегор, Ниче или Шелер, трагично што се поврзува со определено длабоко и метафизичко определување. Сево ова силно доаѓа до израз, уште од антиката кај Аристотел во неговиот однос кон трагедијата, трагичното и трагичната катарза, како и кај многу други мислители од различните раздобја што следуват. Да ја спомнеме само „метафизиката на трагедијата“ за која говори унгарскиот филозоф и естетичар Ѓерѓ Лукач од времето кога е кантијанец и хегелијанец.

Овие идеи кај некои марксистички филозофи и естетичари „овозможија“ соодветна примена на „дијалектичката и историско-материјалистичката метода врз областа на трагичното, со посебни задачи: прво, да се открие и утврди општествено-историската, материјалната и идеолошката основа и класниот карактер на сите досегашни учења за трагичното и, второ, да се открие вистинската природа и сите битни страни на трагичното како определен вид на естетска реалност во неговиот општествено-историски развиток“ (Šešić, 1958: 17). Ваквиот пристап систематски се спроведува во книгата на српскиот филозоф Богдан Шешиќ под наслов „Естетички студии: трагичното како тип на естетска реалност“, дело што е напишано за време на неговата работа на нашиот Филозофски факултет во Скопје во 1950 година. Резултатите на оваа студија за трагичното се коректни (ако се изземе спроведената критика од радикално марксистички позиции) на планот на анализата на трагичното во рамките на теорискиот „Проблем на трагичното“ (Прв дел) и на т.н. „Домарксистички учења за трагедијата и за трагичното“ (Втор дел), но третиот дел од студијата под наслов „Марксистичката терија на трагичното“ не е на рамнишетето на првите два дела од студијата и е повеќе идеолошки збир на дијалектичко историски и етички пристапи со цел да се оправда специфичноста на „трагиката на социјалистичкиот човек и нејзиното уметничко обликување“, како и на објективните и субјективните основи на „трагичниот процес на ‘очовечување на природата на човекот‘ како објективна основа на трагичното“, односно на учењата за „највисокиот развоен облик на трагичното“ и на „проблемот на надминување на трагичното“ (Šešić, 1958: 87-160).

Овие идеи кај некои марксистички филозофи и естетичари „овозможија“ соодветна примена на „дијалектичката и историско-материјалистичката метода врз областа на трагичното, со посебни задачи: прво, да се открие и утврди општествено-историската, материјалната и идеолошката основа и класниот карактер на сите досегашни учења за трагичното и, второ, да се открие вистинската природа и сите битни страни на трагичното како определен вид на естетска реалност во неговиот општествено-историски развиток“ (Šešić, 1958: 17). Ваквиот пристап систематски се спроведува во книгата на српскиот филозоф Богдан Шешиќ под наслов „Естетички студии: трагичното како тип на естетска реалност“, дело што е напишано за време на неговата работа на нашиот Филозофски факултет во Скопје во 1950 година. Резултатите на оваа студија за трагичното се коректни (ако се изземе спроведената критика од радикално марксистички позиции) на планот на анализата на трагичното во рамките на теорискиот „Проблем на трагичното“ (Прв дел) и на т.н. „Домарксистички учења за трагедијата и за трагичното“ (Втор дел), но третиот дел од студијата под наслов „Марксистичката терија на трагичното“ не е на рамнишетето на првите два дела од студијата и е повеќе идеолошки збир на дијалектичко историски и етички пристапи со цел да се оправда специфичноста на „трагиката на социјалистичкиот човек и нејзиното уметничко обликување“, како и на објективните и субјективните основи на „трагичниот процес на ‘очовечување на природата на човекот‘ како објективна основа на трагичното“, односно на учењата за „највисокиот развоен облик на трагичното“ и на „проблемот на надминување на трагичното“ (Šešić, 1958: 87-160).

АвторИван Џепароски
2021-04-03T19:12:11+00:00 декември 22nd, 2020|Categories: Есеи, Литература, Блесок бр. 133 - 135|